14 шыжа тылзе эрденак марий-влак коклаште чоным кочшо увер шарлыш: «Ксенофонт Никанорович Сануков колен…».
Тӱҥалтыште вигак ик йодыш шочо: кушан, кунам да кузе тояш тӱҥалыт? 14 шыжа кас велеш икте-весе коклаште увер шарлыш: Ксенофонт Никаноровичым кугарнян Турун шӱгарлаш тоят. Чеверласымаш лиеш Йошкар-Ола морг воктеч, Больнице урем, 18. Тунам мыйын гына огыл, тыгак пӱтынь марий тӱнян ик йодыш гына шочын: кузе тыге? Академик! Историй науко доктор, айдеме-легенде, марий мер илышын тарватылшыже… Ончычсо правительствын членже. Да эн тӱҥжӧ – Йошкар-Олан да Курыкмарий районын почётан гражданинже!..
Молан тыге? Лачак ик коронавирус гына тыште титакан мо? Ала вара нимомат вашталташ ок лий да марий калык черетан кочо шӱвылым нелшаш, чон корштен шоналтышаш: «Тыгай лӱмлӧ еҥымат морг воктеч гына тоят гын, могай илыш вара чаклана? Мо ышталтеш мемнан марий тӱняште? Ала вара чыланнан чоннам кочшо ковид-19 деч лӱдын пытенна? Шекланымаш лийшаш, но тыгай мыскынь огыл».
А мыйын да моло-влакын ик шонымаш гына пӧрдын: Ксенофонт Никанорович «Марий ушемым» ыштымаште 1989 ийыште «Мемориал» обществыж дене кугу рольым модын гын, тиддеч вара кумло ий наре марий мер толкын дене пеҥгыде кылым кучен гын, эреак ушан ой-каҥаш дене полшен шоген гын, ик эн ӱшанле мер пашаеҥ лийын гын,– кузе ме тыгай Айдемым морг деч ужатен кертына?! Мутат уке, тудын нерген утларакше шанче да кугыжаныш пашаеҥ лийын манын каласат гынат. Эшеже Почётан гражданин… Академик…
Тыгодымак Ксенофонт Сануков – шуко марий еҥын тыглай йолташыже. Мый шкемым Ксенофонт Никаноровичын тунемшыжлан шотлен ом керт. Но тыгодымак тунемшыжланак шотлем. Ятыр шотышто, ятыр тӱрлӧ жапыште, ятыр тӱрлӧ ситуацийыште тудо мыйынат туныктышем, корным ончыктышем лийын. Ончычшо ме тудын дене саламлалтын да кид кучен гына икте-весе дене палыме лийынна гын, 2005 ий мемнам пеҥгыдын ушыш. Илышым ик семынрак ужын да аклен шогымыланна. Тиде жапыште мыйын «вуемлан арматур дене логалтышт». Да тыгодымак Йошкар-Олан рӱдӧ площадьыштыже ала-могай Оболенский-Ноготковлан памятникым шогалтыме йодыш пӱсын тарваныш. Мутат уке, ме ты воеводын Чарлаште нигунамат лийдымыжым палена, ваштареш шогалынна да тидымак калыклан умылтаренна, газет гоч возкаленна. Но мыланна тыгодым кугу историкын пеҥгыдын негызлен каласымыже ситен огыл. Кӧ деке каяш? Мутат уке, мемнан марий историк-авторитетна – Ксенофонт Сануков. Мер калык дене пырля историй чыным доказатлаш Ксенофонт Никанорович иканаште келшыш. Вес семынже лийнат ок керт, вет тудо историй чыным почын пуышо семын Оболенский шотыштат шойышт кертын огыл. Могай тушто шойышташ? Вет ты пагытысе историйым тудо пеш сайын пален. Тыгодымак Оболенский памятник ваштареш тудо менан деч ончычат шогалын, серышым возкален, калык коклашке каҥашымаш да лончылымаш дене лектын. Ме тидым колынна, но конкретле пален огынал. Ик вашлиймаш деч вара рашеме: памятникым шогалтыме ваштареш тудо мучаш марте пеҥгыдын кая. Да мучаш марте пеҥгыде ончалтышан кодо. Но тиде пеҥгыдын шогымашын акше – Ксенофонт Никанорович Сануков тидлан кӧрак инфарктым нале. Тиддеч моло суап пашаже – шотлен пытарыдыме.
Вот тыгай айдемым чаплын да чап дене тояш кӱлеш манме йодыш пӱтынь Марий Элым тургыжландарен. 14-ше октябрьыштак соцвотлаште Николай Аракчеевын ӱжмашыже шарлыш. Тушто пеш туран да пеҥгыдын тыгай йодышым шындыме ыле: Марий кундемын Ксенофонт Никанорович гай тале эргыжым морг воктеч ужаташ – кугу намыс. Тудым Йошкар-Олан рӱдӧ площадьыштыже ужатыман. Тидлан кӧра Николай Александрович Кугыжаныш Думо депутат, сенатор-влак да моло шуко еҥ декат серыш да ӱжмаш дене лектын. Тыгаяк шонымашан лийыныт Марий Элыште илыше моло калык-влакат. «Марий ушемын» еҥже-влакат ӱжмашым ятыр вере колташ ямдыленыт. Но Интернетыш шындаш вашкен огытыл. Нуно ты гана вес корным ойырен налыныт. Марий Эл вуйлатыше-чиновник-влак дене мутланен, ӱшандараш да пагалыме айдемынам чап дене ужаташ. Сандене тыгай йодышым шынденыт Марий Эл виктер ончылнат, Тӱвыра министерстве да Марий кугыжаныш университет ончылнат. А эн чотшо К.Н.Сануковын родо-тукым еҥже-влак дене мутланеныт, каҥашым пуэныт. Тиде тыршымашат Ксенофонт Никаноровичым Марий университетын актовый залже гыч ужаташ йӧным ыштен. Тау чылаштлан, кӧ тиде пеҥгыдын шогымо корнышто лийын.
15 октябрь кастене гына чоным луштарыше увер шарлыш: «Пунчалым вашталтыме. К.Н.Сануков дене чеверласымаш университетын актовый залыштыже эрташ тӱҥалеш».
Тау, кӧ тышке ушнен да тыгай пунчалым луктын. Тау Марий университетын вуйлатышыже-влаклан да студент-влаклан: чылажат пеш чаплын да кӱкшын эртен. Чеверласыме шомакым ойлаш Марий Эл виктер гычынат, олан мэрийже гычынат, министерствыла гычат, мер пашаеҥ-влакат шагал огыл погыненыт.
Тиде материалыштына ме мер пашаеҥ-влак могырым мутым ойлышо-влак дене гына палдарен кертына. Кеч видеом шагал огыл войзымо гынат.
Нунын коклаште «Марий ушем» вуйвер вуйлатыше Игорь Кудрявцев. Весыжат куандара – чеверласымаш годым черке йӱламат шуктеныт, мусульман йӱла почешат пелештеныт. Марий йӱла почеш марий онаеҥ Виталий Танаков пелештен шоген.
Иктешлен каласаш гын, калык семын намыс дечын утлышна. Шоналтен ончыза, морг деч ужатен колтена гын, нигунам мушкын колтыдымо намысыш пурена ыле, марий калыкын чапшым волтена ыле.
А таче чонна ласка, шонымашна куштылго. Вет пагалыме айдемынам айдеме семынак пытартыш корныш ужатен кертна.
«Марий ушем» лӱм дене Владимир Козлов.
Фотом да видеом Лайд Шемйэр ыштен.