Марий калыкын тиде ушан ойжым тӧра-влак пешыжак огыт акле да огытат жапле. Теве Марий Элнан шочмыжлан 100 ий пайремым 4 ноябрьыште пайремлаш тӱҥалына, маныт. А кузе пайремлашыже?..
Мыйын шонымаште да аклымаште, сӱрет куандарыше ок лий. Теве, мутлан, 3 але 4 ноябрьыште торжественный кас эртаралтеш. Иктаж театрыште. Мутлан, саде опер театрыштак. Но тушто марий шӱлыш ок лий. Мый шкежат тусо ончычсо «мероприятийлаште» ик гана веле огыл лийынам да кажне гана кумыл волен лектын каенам. Уке тушто марий шӱлыш.
Ты торжественный погынымаште вуйлатыше Александр Евстифеев икмыняр ушан мутым рушла каласа… Можыч, Михаил Васютин лектеш да «Пуры вады – поро кас» шомакшым марла пелешта да рушлашке кусна… Тыге умбакыже мурымаш-куштымаш. Марий мурыжо ик-кок пырче йоҥгалтеш гынат йӧра. Молан манаш гын, тӱвыра министр Константин Иванов марий культурым ок умыло, чонжо дене шижын ок мошто да тудым жаплаш кӱлеш манын шонаш шукыж годым монден колта. Да-да, тӱвыра министрлан шотлалтеш гынат. Да марий муро олмеш иктаж ты касын программыжым опер гыч арий але балет номер дене темен шында… На – тыланда 100 ий!
Тыгодым тачак йодыш шочеш: шукта мо Марий Эл Республикын правительствыже калык ончылно пуымо мутшым? А моктаненытше ыле теве мо шотышто: 2016 ийыште эртыше Марий калык Погынышто кундемнан 100 ийже вашеш шогалташ чапкӱм И.П.Петровлан, В.Х.Колмублан да А.Я.Эшпайлан. Вот кушто парадоксшо: Йошкар-Ола мучко тынар памятник ышталтын, нунын кокла гыч утларакше – кӱлдымаш, т.е. марий историй дене нимо денат кылдалтдыме… А вот Александр Евстифеевын вуйлатыме правительствыже марий калыкым пагала мо? Пагала мо марий историйым? Вашмут тыгайрак: Петровлан, Колумблан, Эшпайлан памятникым 2020 ий ноябрь марте шогалтен шуктат гын, тиде – пагалымаш. Огыт шогалте гын – тиде калыкым кугун пагалыдымаш. Эсогыл шотлыдымаш. Жап ончыкта. Сӧрымӧ мутыштлан оза улыт, але…
Мыланна намысыш пурыман огыл
«Не удариться лицом в грязь» – руш йылмысе тиде ойсавыртыш мылам моткочак келша. А марий-влаклан чылт тыгай намысышкыжак пураш огыл манын, кеч иктаж «шанчашым тарваташ» манын, «Марий ушемын» еҥже-влак тений шошым у сомыллан пижыч. Сомылжо йӧршынат у огыл. Тудым эше 2016 ийыштак палемдыме. Но чиновник-влакын тореш койышыштлан да калык ваштареш виктаралтше пунчыкыштлан кӧра тачат пеш нелын шукталтеш.
Морко землячествын да «Марий ушемын» еҥже-влак дене кутырен келшен, тений 24 майыште Кӱчыкэҥерыште Михаил Янтемирлан шарнымаш кӱм шогалташ мландым пургедыч, бетон негызым ыштышт. А 14 июньышто «Марий ушемын» чолгаеҥже-влак ялысе калык дене пырля ушнен, кӱм ты негыз ӱмбак нӧлтал шогылтышт, болгарке дене кӱлеш семын пӱчкеден, зубил дене каткален, табличкым пижыктен шындышт. 14 июнь – тиде Янтемирлан шарнымаш кӱм почмо кече. Тиде нигунам ок мондалт. Почна кугу пайрем семын да тӧра-влакым ӱжын огыл, а шӱм гыч лекше шарнымаш тат семын. «Марий ушем» гыч шукын (4 еҥ) лӱмынак толмым паленыт гынат, район кӱкшыт гыч мемнан деке иктат толын ыш лек. Да межат нуным «официальнын» ӱжын огынал: «массовый» манме мероприятийым эртараш ок лий ыле – коронавирус.
Табличкым пижыктымаште поснак шке мастарлыкше дене Кӱчыкэҥер ялын шочшыжо, шукертсек Йошкар-Олаште илыше, Морко землячествын еҥже Николай Иванович Васильев ойыртемалте. Тудо пеленже чыла кӱлешан ӱзгар-инструментым конден, шкеак пеш мастарын шогылто. Палемдаш кӱлеш, тыгай сомылышто пурак нӧлталтмым але инструмент мӱгырымым тыглай гына колышт шогаш нимо оҥайже уке. Туге гынат я ик мучаш гыч, я вес мучаш гыч ялысе илыше-влак воктекна толын ончал каят. Теве икмыняр «крутой» машина-влак кудал эртат – ялыш канаш толшо-влак рушарнян кечывал деч вара Йошкар-Олашке але вес кундемлашке шочмо суртыштым кудалтен лектын кудалыт. Но ала-молан мемнан тураш чарнен огыт шогал. Очыни, нунылан оҥайжат огыл, мо тыште лиеш. Але чыла палат гынат, ала-мо деч лӱдыт. Вет нуно огыт пале огыл: тиде кӱм «Марий ушемын» тарватымыж почеш шогалтат…
Тыгодым иктым палемдыман да чылаштлан таум ыштыман. 2016 ий гыч ты йодыш илышыш пурталтде кодмо да кенета тарванен кайыме йодышышто эн ончыч Кӱчыкэҥер ялын шочшыжо, кужу жап чоҥымо пашаште тыршыше, «Марий ушемын» еҥже Николай Васильевич Унженинлан, Морко районак Азъял ялын шочшыжо, тыгак «Марий ушемын» еҥже Михаил Касьянович Ивановлан (сарзе пенсионер, подполковник), «Марий ушемын» еҥже Галина Алексеевна Козловалан кугу таум каласыман. Тыгак таумутна лийже ялысе трактористланат, тыгыде кӱм да цементым пуышо поро еҥ-влакланат.
Тыгак ме таум ыштена пашам тӱҥалмеке икмыняр жап гыч чытен кертде да лӱдын ӧрмалгыде мемнан деке ушнышо, шокшым кергалтен ышташ полшышо Алексейлан (чаманем, фамилийжым йодын шуктен омыл). Тау тыгак мемнам поро уна семын вучышо да мӧҥгыжӧ ӱжын, шокшо мелна да шокшо шӱр дене сийлен колтышо Нина Ивановна Абросимовалан. Тидыже ял калыкын кеч-могай жапыштат поро кумылым ончыкташ ямде улмыштым эше ик гана пеҥгыдемдыш. Мемнан деке ушныш, про кумылым ончыктыш да тыгаяк поро шомакым пелештыш туныктымо пашан ветеранже, 88 ияш пагалыме еҥ Юрий Петрович Курсов. Тыгодымак кугу таум каласыман Морко районысо «Марий ушемын» еҥже Юрий Васильевич Никитинлан. Вет тудо эше 2018 ийыштак Кӱчыкэҥер, Кокласола да Элекэҥерыш кум вере, кум тале Морко марийлан кӱм конден пыштен. А 14 июньышто нунын кокла гыч иктыжлан да кӱ нӧлталт шогале.
Коронавируслан кӧра ме шуко еҥым ӱжын огынал. Вет умылаш лиеш, «Марий ушем» ӱмбак уто шомак да кычалтылмаш ынже лий манын. А такше ме мом ыштенна? Шарнымаш кӱм шогалтенна. Ик метр тореш да ик метр лопкытан «мландым айленна». Мо тыште удаже? Вет воктенак шӱдӧ денат шӱдӧ гектар мланде ынде чырык курым наре яра кия, тушан шурно кушкын шогалме олмеш шӱкшудо пошен. Ял мучко мыняр сурт петырнен, шаланенат шуктен, пакчаште да капкаончылно солыдымо кужу шудо «озалана» – адакат иктынат пашаже уке. Ты шучко сӱретым кораҥдаш да ял калыкын илышыжым саемдаш иктат пуйто огешат шоналте… Но тиде – вес теме. Тугеже, «ик чарка аракат жал огыл…» манме семынак «ик метр мландылан» кӧн шӱмжӧ шелын кертеш?..
Кӧ Морко калыклан полша?
Кӱчыкэҥерыш миен коштмо деч вара тыгай шонымаш пеҥгыдемдалте веле: Морко кундемыштат ял калыклан полшаш, ялым тӱзаташ, ял калыкын илышыжым саемдаш шонышо тӧра-влак уке улыт. Но эн чотшо мо чоным кочкеш: Морко районышто шке кундемын историйжым шымлыше-влак «пытеныт». Пуйто эртыме корно иктыланат нимо денат оҥаят огыл, кӱлешыжат уке. Тыгодымак ончычсо тале мер пашаеҥ, журналист да краевед-влакын лӱмыштым палемден каласыме шуэш. Тиде – Геннадий Бекешев, Леонид Яндак, Аркадий Букетов, Назарий Александров… молат. Лӱмлӧ землякышт нерген шке жапыштыже нуно ятыр материалым коденыт, газетлаште, журналлаште, книгалаште савыктеныт. Но тиде 1990-ше да 2000-ше ийла тӱҥалтыште лийын. Ынде нунын кокла гыч иктыштат тиде сомылым ыштен огыт керт: Бекешев ден Букетов шукертак илыш дене чеверласеныт, Яндак гын пеш кугу ийготан. А самырык-влакше мом шонат? Вет иктат краевед лийын ок шоч. Морко районышто шагал огыл мероприятийым эртарат (тидын шотышто район чынжымак лидер). Но тыгодымак нине мероприятий-влак ала-могай таляка улыт. Теве «Унчо – финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже» пайремым налына. Тӱнямбал статусан гынат, тиде пайремым адакат куштен-мурымашке гына савырышт. Мыйын шонымаште, тиде статус да амал дене Морко кундемыште иктаж 10-15 шарнымаш кӱм але чапкӱм шогалташ лиеш ыле. Но нуно иктымат шогалтен огытыл, нимогай историйымат «почын» огытыл. Теве ончалза, ны Миклай Казаковын 100 ийжылан (вет тудын лӱмжӧ дене пӱтынь марий калык кугешна) нимогай чапкӱ уке. Сандене Кӱчыкэҥерысе тоштерат пуйто тулык: тоштерже уло, а айдемым шарныктыше скульптур уке. Вет кеч-могай оралтат, школат, тоштерат сылнын коеш да илыше гай чучеш, кунам тудын ончылно ты лӱмеш шогалтыме памятник уло.
Эше ик гана ушештарена: 2016 ийыште XX курым тӱҥалтышысе тале мер пашаеҥ-просветитель-влаклан шарнымаш кӱм лач шке ялешышт шогалташ пунчалым лукмо годым, Морко районышто гына ме 9-12 вере шогалташ палемденна ыле. Но С.Х.Григорьев глава улмыж годым ты сомыл вер гычшат ыш тарване. Варажым тарванаш гына тӱҥалын ыле, адакат власть, т.е. вуйлатыше вашталте. Таче гын ниможат раш огыл. Мом шонат морко-влак шке тале землякышт-влак нерген, кузе нуным шарнаш шонат – нимо ок палдырне. Район вуйлатыме кӱкшытыштӧ тиде пуйто тӱтыра дене леведалтын.
А Марий Эллан – 100 ий…
Шукерте гына огыл, Морко район шке 95 ияш юбилейжым палемдыш (1924 ий гыч шотлаш гын). Но кугу вашталтыш але чынжымак кугешнаш таратыше вашталтыш шинчалан ыш перне.
Сандене вет ушан калыкой уло: «Имне кычкыме годым иже пӱгым огыт тӱҥдӧ…» Пӱгым ончылгоч ямдылат да тыгак 100 ияш пайремланат ончылгочак ямдылалтыт. А кызыт тыгай шонымаш шочеш, пуйто 100 ийыште мемнан нимогай историйнат лийын огыл. Ончалза, келгын шымлыме шотышто Марий Элыште нимогай шинчалан койшо да куандарыше лектыш уке. МарНИИЯЛИ пашаеҥ-влак архивым шымлыме олмеш я «вӱдым подылыныт», я ончычсо материалым веле «тӱят». Шуко сӱрет ӧрыктара. Теве 2019 ийыште Марий театрлан 100 ий эртен кайыш. Мо ышталте? Торжественный кас… Саламлыме яра шомак. Эсогыл артист-влаклан «заслуженный» але вес чаплӱмым ик-кок еҥлан веле пуышт. А вет пытартыш ийлаште Шкетан театрын (да молынат) сеҥымашыже, чапле пашаже лыҥак ыле. Эсогыл моктанен пытарыме театр энциклопедий ош тӱням ыш уж… Мутат уке, тидат адакат вес теме. Но чылажат ик шонымаш дене кылдалтын: молан шочмо кундемыштына мемнан историйнам огыт пагале да молан ме шкенам шке пагален огына мошто? А тиддеч посна калыкын тичмаш да куанле илышыже уке. «Изин-изин», «эркын-эркын» илена манме дене ончык от кай да калыкетымат арален от кодо.
Чакнаш нигуш
Да, чынак, чакнаш нигуш. Вет Марий Эллан 100 ий темме кече лишемынак толеш. Шогалтен шуктат мо Иван Петровлан Йошкар-Олаште чапкӱм? Пагалат мо марий историйым? Кӱлеш семын да келгын шымлат мо марий историйым таче? Марий айдемылан кугешнаш лийше иктаж книгам луктын шуктат мо?
Йодыш мучашдыме, а вашмут тачеш уке.
Тыгодым «Марий ушемын» сомылжо – М. Янтемирлан шогалтыме шарнымаш кӱ – изирак сомыл изижак огыл. Ме мом кертынна, тудым ыштенна мер ушемын вийже дене.
Тыгай шарнымаш кӱм ме моло вереат шогалтенна. Но тидын нерген вес корнын.
Лудшо-влак кокла гыч шукышт йодын кертыт (тидланат ӧршаш уке, кунам нимо ок возалт да ок савыкталт гын): «Янтемир, Янтемир… А кӧ тиде Янтемирже?»
Вашмут: ме «Марий ушемын» сайтыштыже М.Н.Янтемир нерген кугу материалым савыктенна ыле. Мемнан сайтысе ончычсо материалнам шергалза. Сандене уэш пачаш возаш ышна тӱҥал. Кумылда лекме семын шкеак кычал муыда да палыме лийыда.
Тӱткынрак ончалаш гын, Морко кундемыште кумдан палыме еҥ-влак шӱдӧ дене улыт. Шарнымаш кӱм шогалташ палемдыме еҥнаже лу утларак веле. Умылена, нунын радамыш пурташ лиеш ыле Морко мландеш шочын кушшо шанчызе-влакым, медик, сарзе, Совет ушемын геройжо-влакым да молымат. Но мемнан тӱҥалтыш шонымашна тыгайрак лийын: мер илыш дене кылдалтше сотемдарыше-просветитель-влаклан вуйнам саваш да шарнымашым арален кодаш.
Ӱшандарен каласена: тидын шотышто «Марий ушем» икмыняр ӱшанле ошкылым ыштен. Тидын нерген ончыкшымат материалым темлена. Лудса мемнан сайтысе материал-влакым.
Поро тыланымаш дене, Лайд Шемйэр (Владимир Козлов), «Марий ушемын» да «Ару Элнет» тоштер-комплексын вуйлатышыже.
Фото да видеосюжет-влак Лайд Шемйэрын. «Ару Элнет» тоштер комплексын фондшо гыч налме.