Ӱлыл Азъял ял гыч Кугу Ачамланде сарыш чылаже 145 еҥ каен. Нунын кокла гыч шукынжо пӧртылын огытыл, рвезе вуйыштым сар пуламыреш пыштеныт.
Ӱлыл Азъял калык кугезе тукымжым пагален да аклен мошта. Сандене 2018 ийыште нуно сарыш кайыше-влаклан Юлсер районышто ик эн ончыч стелым почыныт. Нунын чолгалыкыштлан куанаш да волгыдын кӧранаш гына кодеш.
Нуно «Верысе инициативе» программыш ушненыт, грантым сеҥен налыныт, ялысе тӱвыра пӧрт пелен кугу кумдыкым чаплын гына брусчаткым шарен шынденыт. Ынде, кеч-могай жапыштат погынен, яндар кава йымалнак тӱрлӧ мероприятийым эртараш мыняр шонет йӧн уло. Да эн тӱҥжӧ – сарыште лийше да тушан вуйым пыштыше-влак нерген шарнымаш стелле. Тудат чоным вургыжтарен волгалтше тӱсан, чатка да кӱшкыла нӧлталтше. Тушко 145 лӱмым пуртымо. Нунын коклаште шукыштын шочмо элна деч боевой наградыже уло.
Мутат уке, кажне кумылан еҥжат Ӱлыл Азъялыш шумеш тидым ончалаш кажныже миен савырнен ок керт. Сандене уло умылын нунын лӱмыштым «Марий ушемын» сайтышкыже вераҥдена. Тидын годым моткоч кугу таум пӱтынь марий калык лӱм дене, «Марий ушем» лӱм денат ялын лужавуйжо (старостыжо) Василий Иванович Очетовлан, верысе чолга марий ӱдырамаш-влак Лидия Васильевна Романовалан (ялысе тӱвыра пӧрт пеленысе библиотекым вуйлатышылан), Любовь Васильевна Григорьевалан (СМИ да Интернет дене моткочак чак кылым кучышо айдемылан), Галина Негмововалан, «Азъял сем» ансамбльын чолга участникше-влакан да ялысе кажне полшышо еҥлан каласыме шуэш. Тыгай ура чонан еҥ-влаклан тек шкаланыштат чап лиеш.
А 1941-1945 ийлаште Шочмо элнан эрыкше верч кредалше марий салтак-влакын лӱмышт тек курымешлан калык шӱмеш кодеш.
Поэт Очетов Миклай да илыш пӱрымаш.
Ӱлыл Азъял калык дене ме ынде кужу жап ты ял нерген книгам ямдылена. Чаманаш гына кодеш, 9-ше Майлан тудо лектын ыш шу. Амалже тӱрлӧ. Туге гынат ме тиде книга лишыл жапыште, Марий Эллан 100 ий пайремым палемдыме жапыште, луктын шуктена манын ӱшанем.
Ӱлыл Азъялеш шочшо, Кугу Ачамланде сарыш каен, талын кредалше да тушанак вуйжым пыштыше поэт Миклай Очетов нерген икмыняр шомакна.
Миклай Очетов – улыжат 25 ийым гына илен: 1918 ийыште шочын да ӱмыржӧ 1943 ийыште Кугу Ачамланде сарыште, Шочмо Элым аралымаште, кӱрылтын. Усталык корныжым ончалаш гын, тудо улыжат 1935 ий гыч 1939 ий марте гына шуйнен. Латвич ияш гыч коло ий мартерак… Ынде шоналташ лиеш, мыняррак да кузерак ты нӧргӧ пагытыште айдеме возен кертеш. Мутат уке, ятырат возаш лиеш, лиеш возаш устанат. Вет руш кугу поэт Сергей Есенинат лач Миклай Очетов гаяк ӱмыргорнан улмаш, тыгай ийготыштак шке усталык корныжым шуарен, лудшыланат палыме лийын шуктен. Но Есенинын илыш ӱмыржӧ Миклай Очетовын дене таҥастарымаште эше вич ий утларак да Москошто, шкеж гаяк возкалыше-влак коклаште эртен. А коло ияш Миклай Очетовым пӱрымаш корныжо салтак радамыш шогалтен. Тыге 1939 ий шыжым тудым Йошкар Армий радамыш налыт.
1930-шо ийла мучаште возымыжым шотыш налаш гын, вет Миклай Очетоват тунамсе марий поэт-салтак-влак Миклай Казаков, Семён Вишневский да моло семынак армий гычынат, фронт гычынат почеламут-стихше-влакым колтыл кертеш ыле. Но тыгай ик-кок почеламут деч молыжо тудын уке. Ала тыге шоныман: лийын кертеш, Миклай возен гынат, нуным колтылын огыл, а сӧй пасуэш ӱмыржӧ кӱрылтмеке, чыла возымыжат йомын кертын. Мутат уке, тӱрлын савырнен кертын. Историеш аралалт кодын огыл гын, таче ме тидым пеҥгыдемден каласен огына керт. Лач «ала, тыге гын веле» манына.
Шуко возен ма, шагал, но поэт лӱмым Николай Очетов налын шуктен. Тунамсе жапыште огыл гынат, пагыт эртымеке тиде лӱм тудым поктен шуын.
Да пытартыш жапыште Азъял кундемысе ура чонан, эртыме корным пагалыше еҥ-влакын тыршымыштлан (поснак тукым шольыжо Василий Иванвоич Очетовын) Миклай Очетовын лӱмжӧ да пӱрымашыже сареш пытыше самырык поэт-влак коклаште изи огыл верым налын шога. Тудын илыш корныжо да сылнымут усталыкше нерген (кеч эше почылташ гына тӱҥалын улмаш гынат) шагалак огыл возымо. Налаш кеч 1985 ийыште савыкталтше «Тулан жап годым» але шукерте огыл гына, 2015 ийыште, савыкталт лекше «Кӱрылтшӧ муро» сборникым. Тушто Очетов Миклайын шагал огыл почеламутшым пуртымо, лудышлан палымым ыштыме. Тыгодымак Н.Очетов шотышто теве мом поснак палемдаш лиеш гын – тиде тудын таче мартеат аралат кодшо «Дневникше». Тиде дневникым лудмо годым шоналтет: кечын мом ыштымыжым тыге радмлен возкален ок шинчылт ыле гын, яра жапшым тидлан ок кучылт ыле гын (а тудо ты жапыште школышто туныктен!), ала тиде жаплан тудын поэтический произведенийже Миклай Казаковын семынак лыҥ лиеш ыле.
Но тачысе кечын мужедаш огына тӱҥал. Мо лийын – тудо эртен. Н.Очетоын пӱрымаш да илыш корныжо нерген шагалак огыл Волжский районысо «Юл увер» газетыште тӱрлӧ материал савыкталтын. Палемден кодыман: тыгай савыктымашлан, мутат уке, В.Миловидовын 1966 ийыште возымо «Чап эре ила» статьяже негызым пыштен. Вара тиде темым В.Мартьянов, Ю.Иванова да молат умбакыла шуеныт. 2015 ийыште эсогыл Миклай Очетовын дневникшым шагал огыл номерыште савыктеныт. Мутат уке, пеш «личный» манын, дневник гыч ятыр возымым газет лаштыкыш пуртен огытыл. Туге гынат, 1930-шо ийла мучашысе марий ялын да ялысе интеллигенцийын илышыжым рашемдымаште тиде серен кодымо материал аклаш лийдыме поянлыклан шотлалтеш.
А тудын поэзийже дене палыме лияш пайдале манын ӱшанена.
Арам огыл Ӱлыл Азъял ял калык шке кӱшешыже поэтым шарныме оҥам пижыктен.
Пограничник изам, мыят боец лиям!
Мӱндӱр эрвел гыч пограничник изам
Таче мыланем сай серышым колтен.
Воза: «Пограничник изатын салам
Миялже, шольым, тый декет йолген!
Вот Родина колтыш мӱндӱр эр йымаке
Шошо гай пеледше элнажын капкаш.
Границе воктеке тревожный верлашке
Колтеныт ӱшан дене мыйым, шоляш!
Шогем мый ончен границе воктене!
Бандитым, шпионым лӱддегеч ваҥен.
Юалге, ик тымык пычкемыш кастене
Шпионым заставыш кондышым кучен.
Шинчем мый, пеҥгыдын суралме границым,
Кажне боец вет геройла шога.
Шемерын вӱр дене ыштыме эл верчын
Шогем мый, садак вет тушманже пыта!
Эрвелсе иян да лумаҥше курыкшым,
Писын йогышо эҥержымат ужам.
Ончыжо тушман ты верыш тошкалын –
Ок керт тудо утлен нигунам!
Мемнам вияҥденыт партий да Сталин,
Великий Советский калык вияҥден.
Улам мый Родинын эргыже – воин,
Илем я колем – героизм тул ден.
Нарком Ворошиловын первой ой денже
Тигр гаяк мые бойышко лектам.
Кӱдырчӧ пылла лектыт самолётшо,
Агрессорым тоят курым курымлан.
Кынелыт шуко машина да танк,
Южышто линкор – лиеш чылажат.
Уло калык патриот тушманын ӱмбак
Историй уждымо вий ден тарванат.
Йӧратем мый кумда, пеледше элемым.
Шочалтын волгыдо, пиалан элеш.
Тӱняште Родиным, партий ден Сталиным –
Ачанам шотлем мый шинчам деч шергеш!»
Мӱндӱр эрвел гыч пограничник изамже
Тыгайрак серышым мыланем возен.
Куан ден ырен шӱмем оҥыштемже,
Ушем ден орёлла мӱндырнӧ илем!
Колышт, мыят вет лишемше шыжым,
Мыят вет славный армийыш каем,
Кидышкемже пеҥгыдын налам мый винтовкым,
Шочмо велын границым тыйлак аралем!
Мучашдыме куан йӱла шӱмыштемже,
Кумда элым ончалын, муралме шуэш.
Кунар вием уло гын кап-кылыштемже
Чыла тудо лийже шемер пиалеш!
У Корамас.
Июль, 1938 ий.
Материалым Лайд Шемйэр ямдылен.
Фото шотышто кугу таум Ӱлыл Азъялын старостыжо В.И.Очетовлан ыштена.