Кӧ тугай Саша АЛЕКСАНДРОВ але

Ончыкылык марий СЫЛНЫМУТ илыш нерген
…кӱчык шонкалымаш

САША АЛЕКСАНДРОВЫН ШОЧМЫЖЛАН — 75 ИЙ!

2021 ий ноябрь тылзыште марий просветитель-влак кокла гыч иктыже Филипп Букетовын – Сайн эрге Сайгелдын – шочмыжлан 150 ий теме. «Кргулая дата» маныт тыгайым. Но тиде кугу дате марий тӱвыра тӱняште пеш намысын эртыш. Мероприятий-влак ышт эртаралт манашат лиеш. Кузе тыге?!

Палена, Сайн-Букетов тукым – марий историйыште келге кышам кодышо тукым.
Нунын кокла гыч лекше ик айдемын – Саша Александровын – шочмыжлан 2022 ийыште 75 ий темеш. Мом тидлан ямдыла МарНИИЯЛИ? Мом ямдыла МарГУ?! Мом ямдыла Марий Эл писатель ушем?! – Тачеш ме нимат огына пале. Тидын нерген нимат ок шокто. Адакат «мален кодыт»?

А «Ару Элнет» тоштер комплекс, «Марий ушем» мер организаций тиде йодышым 2021 ийыштак тарватеныт ыле. Лектыш тыгайрак лийшаш – А.М. Александровын марий сылнымут нерен аклен возымыжым (ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЙЫМ) чумырен, посна савыктышым ямдылаш! Ямдылашыже ямдылена, но ик кугу йодыш шогалеш: тудым савыкташ кӧ оксам ойыра?

Но, ситуацийым шотыш налын, тыгай ой темлалтеш: Марий правительствын «резерв фондшо» гыч тиде «копейкым» лукташ! Ала тидланат марий правительствын шотшо ок сите?!

Но ик статьяште тиде темым кумдан почын пуаш йӧн шагал

Саша Александровлан – Александр Михайлович Александровлан – тений, 2022 ий 16 ноябрьыште 75 ий темеш ыле. А тудо 1978 ийыште илыш дене чеверласен. Улыжат 31 (!!!) ий гына илен шуктен. Эр шӱдыр гай – волгалтын да йӧрен каен. Но мом кучен гын – чолган волгалтарен.

А тудын илыш пӱрымашыже – литературоведений. Марий сылнымут историйыште тудын гай эр волгалтше шӱдыр лийын огыл… Да лиеш мо?! Лиеш манын ӱшанена, мутат уке, ӱшанена! Марий калыкнан патырле ӱдыр эргышт улыт эше.

САША АЛЕКСАНДРОВ ВОЛГАЛТАРЕН МАРИЙ СЫЛНЫМУТ ТӰНЯМ ЭР ШӰДЫР СЕМЫНАТ, ВОЛГЕНЧЕ СЕМЫНАТ

Тудын деч ончычат марий сылнымутнам тыге келгын да тыгай рвезе пагытыште онарлын шымлыше, тунамсе Совет Союз мучко шарлыше лӱман марий айдемына лийын огыл. Коло ик ияш Озаҥ университетым тунем пытарен (1968), коло вич ияш – Москосо Тӱнямбал сылнымут институт пеленысе аспирантурышто келге шинчымашым налын лектын. Коло вич ияшак филологий науко кандидат лийын (1972). Аспирантурышто улмыж годым ГИТИС-ысе студент-артист-влаклан марий йылмым, сылнымутым да калык ойпогым туныктен (1970-ше ийла тӱҥалтыш). Пашам ыштен Марий начуно шымлыше институтышто да Марий кугыжаныш университетыште. Коло шым ияш рвезе марийын «Ким Васин. Очерк творчества» (1975) лӱман посна шымлымаш книгаже савыкталтын. А 1978 ийыште, трагически колымыж деч икмыняр жап ончыч, «Валентин Колумб. Творчествыж нерген» шымлымаш книгам (марла!) кумадан палыме литературовед Ким Кириллович Васин дене пырля ямдылен савыктеныт.

Александр Александровын шымлыме кумдыкшо моткоч кумда лийын. Амалже раш – землякше Валентин Колумб (Сылнымут институтым тунем лекше) семынак пеш келге сылнымут теорий негызым тудат Москошто налын. Самырыкнекак марий литературын историйже дене оҥайланен. Келгын шымлаш пижын да ятыр ыштен шуктен. Классик-влакын усталык корныштымат шымлен – Яков Майоров-Шкетанын да кугурак моло писательын усталыкыштым лончылен. Ӧрмалген шоген огыл (да тидым моткоч кӱлешанлан шотлен!) тунамсе уста сылнымутчо-влак нергенат – Вениамин Иванов, Ким Васин, Валентин Колумб – возаш да тидым калыкыш лукташ. Чыла вереат тудын новаторствыжо, шеҥгек-ончык ончыде, тура да чын аклымашыже кӱкшын аклалтын…

Икманаш, рвезе марий йӱлен пашам ыштен, пашам ыштен да йӱлен. Тидлан Ош Поро Кугу Юмо тудлан чылажымат пуэн – кап-кылымат, уш-аклымат, вий-куатымат, тӱрлӧ шӧрынан усталыкымат!

Илыш корно да ӱмыр пелаш…

Тидын шотышто ме еш коклаш пешыжак пураш шонымаш уке гынат, иктым раш каласен кертына: ӱмыр пелашлан шке усталыкет, илыш ойыртеметлан келшыше йолташым муман. Но пӱрымашлан пӱрымашак гына оза манме семынак, ме тиде йодышым вес ганалан кодена.
Тидын нерген, Саша Александров нерген мут тарванымеке, палыше-влак шке мутыштым ойлат, каласат манын ӱшанена.

Мом кушто муын кертыда

Марий Википедийыште тӱрыс огыл. Тушто А.М.Александров нерген ондакысе книгала гыч налме «кукшо укшым» гына муын кертына:
Тӱҥ произведенийже-влак
(Ссылка — https://mhr.wikipedia.org/wiki/Александров,_Александр_Михайлович)
• Мый шиялтышым шоктем ; Миша ден пырыс : почеламут-влак. // Ончыко. 1965. № 1 С. 106.
• Чын йолташ ; Кӧ титакан? ; Мӱкш : ойлымаш-влак. ; «Двойка» ден «Единица» : йомак//Ончыко. 1966. № 5. С. 108—110.
• Йогыландий : йомак-повесть // Эрвий. 1986. С. 152—179.
Литературоведческий пашаже-влак
• Диалектика литературных взаимосвязей// Вопр. лит. М., 1970. № 11. С 228-230.
• Революция и идейный мир писателя : М.Сеспель и С.Чавайн // Учен. зал. ЧувашНИИ. Чебоксары, 1971. С. 257—264.
• Трансформация национального характера в младописьменных литературах Поволжья в современных условиях // Материалы Все- союз. конф. по проблемам художественного обогащения литератур в современных условиях. М., 1973. С. 3—6.
• Факторы ускоренного развития марийской литературы // Материалы II межвуз. конф. молодых ученых Волго-Вятского региона. Йошкар-Ола, 1973. С. 4—6.
• Ким Васин : очерк творчества. Йошкар-Ола, 1975. 108 с.
• Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справ. Йошкар-Ола, 1976. 368 с.
• Возникновение марийской литературы — скачок в развитии национальной письменной культуры // 200 лет марийской письменности. Йошкар-Ола, 1977. С. 76—87.
• Марий литературоведенийын тачысе кечыже // Кушмо корно : литературовед, ден лит.-критич. статья-вл. Йошкар-Ола, 1977. С. 3—14.
• Романтизм да реализм нерген //Там же. С. 33—50.
• Жапын ӱжмыжлан вашештен : 70-ше ийласе марий поэзий // Ончыко. 1978. № 2. С. 100—108.
• Валентин Колумб : творчествыж нерген / К.Васин, А.Александров. Йошкар-Ола, 1978. 132 с.
Илышыже да творчествыже нерген литератур
• Юзыкайн А. Новая работа о марийской литературе // Мар. правда. 1972.27 дек.
• Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справ. Йошкар-Ола, 1976. С. 19-20.
• Юзыкайн А. В преддверии интересных открытий // Мол. коммунист. 1977. 20 янв.
• Волков А. Калык театрлан — оҥай пьесым // Марий коммуна. 1977. 26 февр.
• Сабанцев Г. Айдемым ужатат… : [А.М.Александровым шарныме лӱмеш почеламут] // Ончыко. 1980. № 3. С. 80.
• МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 19.

Литератур

1. Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. — Йошкар-Ола, 2007. С. 19.

2. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 39-41.

Калык коклаш книгам шарыме сомылым шуктымо годым южо сӱмсыр еҥже мылам тореш пелешта ыле: «Кызыт Интернетыште чыла уло! Мом ушанла койын шогылтыда шке книгада дене?!»

Но мемнан позицийна пеҥгыде: книга – тиде грамотность, чын тӧрлатыме, чыла рашемдыме кагаз. Вес могырым, Интернет – тиде амыртыме вӱд дене темыме вочко гай: айда лийже возымо текст-влак, шукышт шке шомакыштлан эсогыл озат огытыл, «вот мый тыге шонем» манме тупынь ӱскыртлыкыштлан ӱшанат. Интернетым ме увер поянлык семын аклена.

Но Интернетыште марий тӱня пеш шагал ончыкталтын. Тыгак А.М.Александровын илышыж нергенат шке гыч ыштыме, уым ешарыме нимат уке. Мо савыкталтын гын, – чылажымат ожно годымак савыкталтше книгала гыч налын шындыме.
Тугеже – А. Александров нерген у книга кӱлешак.

Таче марте тидым планыш пуртымо огыл гын, кӧ тидлан экстренно пижаш вий куатым муэш?!

Лайд ШЕМЙЭР (Владимир КОЗЛОВ),
«Марий ушем» вуйверын еҥже,
«Ару Элнет» тоштер-комплексын директоржо,
книга савыктыше.

Иллюстрацийлан материалым «Ару Элнет» тоштер-комплексын чондайже гыч – фольклорист А.Е. Китикыовын пӧлкаж – гыч кучылтмо.