(Материалым чумырымо да систематизироватлыме шот дене — сылнымут кусарыше Олег БОГДАНОВ)
Ме шке страницыштына у рубрикым почынна да тудо «Колумб энциклопедий» маналташ тӱҥалеш. Мемнан шонымына почеш, тудо тылзылан ик гана савыкталташ тӱҥалеш да В. Колумбын усталык ойыртемжым, кӱкшытшым, кумдалыкшым почын ончыктымашке виктаралтеш.
Арам огыл ме Валентин Колумбым кызытсе марий сылнымутнан классикше манына. Тиде акнам пагалыме да аклыме поэтнан мыланна ыштен колдымо наследий поянлыкше тӱрыснек сула. Тыгодымак поэтнан усталыкшым калык деке намиен шукташ манын, пеш кугу да ятыр сомылым ышташ ӱжеш, кумылаҥда, шкеак виктарен шога.
Тиде рубрикым почаш икмыняр кугу амал полша. Нунын кокла гыч иктыже – Москошто рушла савыркалатше «А журавли всё в небе» книган ош тӱням ужмыжлан 2021 ий июнь тылзыште пел курым теме. Да тудо В. Колумбын Москошто рушла савыкталтше нылымше сборникше лийын.
Кузе марий авторын усталыкше руш да тӱнямбал лудшо деке миен шуын кертеш, могайрак тыгодым пӱрымаш савыртыш вуча авторым да тудын произведенийже-влакым? Чылажат йывыла але тӧрсыр лийын кертеш тыгодым усталык корнышто – таче тидын нерген да молымат тарвата шке шымлымаш пашаштыже марий сылнымутым шымлыше Лайд Шемйэр.
«Вилы тебе в печень…» але
«Мый тыйын кугу книгатым ыштем!» –
тыге 1970-ше ийыште мыскара йӧре да 1973 ий 12 декабрьыште сӧрен возкален Моско гыч руш кусарыше Олег Богданов Валентин Колумблан колтымо шке серышыштыже.
Серыш йӧршынат кугу огыл да тудо тыгерак йоҥга (рушлак савыктена):
«Валя!
В 1974 году у тебя будет книга в «Современнике». Я не знаю, какие ты внёс переводы из моих, это твоё дело. Хотя я желал бы, чтобы туда вошло то, что не смогло увидеть свет в «Советской России».
Я сейчас не о том. Я договорился с «Советским писателем» на 75-й год на большую твою книгу. Если хочешь, без твоих обычных влияний и без присовокупления ко мне соавторов, я сделаю большую книгу. В неё войдут мои лучшие переводы и большинство – новых стихов твоих. У меня есть многие твои подстрочники, остальные вышлешь.
Если согласен, напиши».
Фото Олег Богдановын.
Чаманен каласаш логалеш, В. Колумбын вич томан ойырен чумырымо ойпогыжым савыкташ ямдылыме да архив материалым келгынак пургедын пашам ыштыме годым ме кусарыше Олег Богдановын тиддеч варасе серышыжым тетла муын огынал. Сандене кок поэт кокласе вашкыл умбакыжым кузе вийныме нерген рашын каласаш неле.
Туге гынат ты кӱчык серыш гычын пеш шуко рашемеш:
а) Олег серышым «Валя» манын тӱҥалеш гын, нуно иктаҥашыракак лийыныт да вашла серкалыме годым коклаштышт йолташ семын пелештымаш лийын. Кеч нуно 1970 ийыште, сборникым виян ямдылыме пагытыште, ик ганат вашлийын огытыл, манаш лиеш. Вашлиеденыт мо вараракшат – тидат тӱрыс раш огыл. Серышымат шуэн возкаленыт. Но мо оҥайже – усталык кыл нунын коклаште В. Колумбын ӱмыр мучашыже марте шуйнен. О. Боглданов марий поэтым шкеже кугу кумыл дене кусарен. Мыняррак кусарен В. Колумб руш йолташыжын произведенийжым – тиде йодышланат тӱрыс вашмут уке.
б) О. Богданов В. Колумбын шушаш 40 ияш лӱмгечыже лишеммым йӧршынат ок ушештаре гынат, марий поэтын нылле ийым темымыжлан эше 1973 ий мучаштак шке шотан «пӧлекым» ышташ ямдылалтын. Тыгодымак ме тыште руш поэтын шкенжым кусарыше семын Совет ушем кӱкшытыштӧ пеҥгыдемдаш шонен пыштымыжым ужына. Тыште ме, мутат уке, нимо удамат огына кычал, вет усталык кыл да кусарыме усталык кӱкшыт лач тыге шуаралтеш гына манына.
в) 1971 ийыште «Советский писательыште» В. Колумбын сборникшым ямдылен савыктыме годым О. Богдановын марла гыч (подстрочник полшымо дене) рушлаш кусарыме шагал огыл почеламутшо тушко пурталтде кодын. Кызытеш ме тыште, тачеш нимом пеҥгыдемдыде (чыла архив материал деке миен шуын огынал, шонена), кок амалым палемдена.
Иктыже – посна савыктышын але журналын редколлегийжын пунчалже дене тунамат чӱчкыдынак сборникын ончыч палемдыме кугытшым иземденыт. Икманаш, «листа кугытым пӱчкыныт». Мутлан, тӱҥалтыште 5 печатный листам лукташ планыш пуртеныт гын, лектын шумо марте 4,5 листам але шагалракат коден кертыныт. Тидыжым тунам чӱчкыдынак «кагаз ок сите» манме дене умылтареныт.
Кокымшо – Олег Богданов, импульсивный, тура да аптыраныде луктын ойлышо айдеме (серышла гыч ужына) да тунамак опытым поген шуктышо, сылнымут критикын шинчашкыже сай могырым перныше самырык поэт лийын. Сандене, ончылгоч шонен пыштенак, палемдыме объём деч ятырлан шукырак кусарен – садак сайракшым ойырен налыт манын.
Кумшо, 1971 ийыште лекше сборникыш пурталтдымын амалже эше тидат лийын кертеш. Ты жапыште В. Колумб шкенжын вий-куатшым, мастарлыкшым паленак пален. Сандене, О. Богдановын кусарымыжым лушкыдыраклан але марий колоритым почын пуэн шуктыдымылан шотлен гын, тудак кораҥдаш темлен да тидым редакций гоч ыштыктен кертын. Молан? Да «Советский писатель» савыктышыште В. Колумбын «тошто палымыже-влак» шагалын огыл лийыныт. Эн ончыч, тиде – Галина Кузнецова, 1961 ийыште савыкталтше «Живая вода» сборникын редакторжо. Тудо самырык марий поэт В. Колумбын творчествыжлан шӱмаҥын, тӱткын эскерен да кӱкшын аклен. «Живая вода» сборник лекмеке вигак иктаж кум-ныл ий гычак вес сборникым ямдылаш самырык поэтым кумылаҥден. Тидым 1961 ий 9 июньышто колтымо серышыж раш пеҥгыдемда: «Марийская поэзия молчит. Не молчите для нас долго. Вы набирайте силы, вернее, подстрочники для новой книги…»
Ме таче эше раш огына пале: кузе, кунам да молан лачак Олег Богдановым 1970 ийыште «Советский писатель» савыктышыште ончыкылык сборникын тӱҥ кусарышылан ойырен налыныт але темленыт? Тыгак огына пале, «А журавли всё в небе» лӱмым кӧ пуэн: В. Колумб шкежак, кусарыше але савыктыш пашаеҥ-влак? Вет 1970-ше ий кыдалне О. Богдановын серышлаштыже сборникын лӱмжӧ нигуштат але ончыкталтын огыл…
Ушештарена, Валентин Колумбын икымше рушла сборникше 1961 ий кыдалне лачак тиде «Советский писатель» савыктышыште лектын. Почеламут-влакын содержанийышт дене самырык марий поэтым келгын шонкален, илышым кумдан авалтен моштышо поэт семын акленыт Моско сылнымут пашаеҥ-влак. Тыгодымак Валентин Колумбын романтический поэт, поро кумылан марий айдеме, волгыдо чонан, илышлан куанен моштышо, пӱртӱс гаяк ару шӱм-чонан самырык пӧръеҥ семынат онченыт да акленыт. Тиде амал денак, очыни, 1970-ше ийыште ямдылаш пижме у сборникат «чоҥештылше» лӱман – «А журавли всё в небе».
«А журавли всё в небе» сборниклан – пел курым эртен
Ме арам огыл шке возымынам кусарыше Олег Богданов нерген каласкалымаш гыч тӱҥална. Амалже теве кушто: 1971 ий кеҥежым ош тӱням ужшо тиде сборник кугу тираж дене лектын. Редакторжо Иван Рыжиков лийын.
А эн тӱҥ кусарышыже – Олег Богданов. Мутат уке, самырык руш поэтын илышыштыже тиде кокымшо кугу сеҥымаш лийын.
Тыге ончалаш гын, Олег Куприянович кусарыме сомыл тӱҥалме 1970-ше ийлан ийгот шот денат, усталык шот денат пеш «ужаргыжак» лийын огыл. Сылнымут пашаш ушнымыж деч ончыч тудо пашазе илыш йогыным эртен, чоҥызат, монтажникат, актёрат… лийын шуктен. А 1966 ийыште ВЛКСМ ЦК пеленысе «Молодая гвардия» издательствыште «Первая книга поэта» серий дене савыкталт лекше «Костры» лӱман тӱшка сборникеш кугу подборкыжым савыктыме деч вара Олегын сылнымут лӱмжӧ лудшо-влак коклаш шарлен. («Костры». Стихи. М. –1966. 320 с.)
Тидымак сылнымут аклыше-влакат ужын шуктеныт. Вет О. Богдановын творчествыжлан тунамсе кумдан палыме поэт Илья Сельвинский кӱкшӧ акым пуэн.
Палемден кодена, тиде савыктышыш шым самырык авторын «книгаштым» пуртымо: Владимир Порядин, Геннадий Сухорученко, Геннадий Угренинов, Феликс Глезер, Николай Журавлёв, Владимир Смолдырев да Олег Богданов. Нуно утларакше пашазе биографиян лийыныт: кӧ инженер-геолог, кӧ чоҥызо, кӧ Мӱндыр Эрвелне я кол кучымаште, я вес вере тыршен. Нуным поэзий корныш сугыньлен шогалтыше-влак кокла гыч – поэзий кресача семын – тунам палыме совет поэт-влак Дмитрий Ковалёв, Павел Антокольский, Сергей Орлов, Виктор Боков, Борис Слуцкий лийыныт.
О. Богдановын «икымше книгаже» «Монологи» маналтеш. Тудын усталыкшылан акым поэт Илья Сельвинский пуэн да автор нерген тыге аклен возен: «…Но если судить о Богданове по лучшими его произведениям (а только так и нужно судить о поэте), то такие его вещи, как «Базар» и «Сказки», дают ему полное право на включение в плеяду лучших поэтов современности.
Что пленяет в его стихах? Прежде всего, бушующая мысль, выраженная кровью сердца, прекрасный тембр поэтического голоса, широкое разнообразие стиля…» (264 л.).
Вес лышташыште ешара: «Олег не был моим студентом. Тем не менее он – один из правоверных моих учеников. Все мои ученики – прежде всего работяги. Среди них нет ни гениальничающих забулдыг, ни повес, ни лентяев божьей милостью… Все мои ученики относятся к поэзии как великому, святому делу, поглощающему поэта целиком…» (265 л.).
Мутат уке, туныктышо тунемшыжын сай улымжо шотышто поро ача-аван шке икшывыжлан чон пытен ӱшаныме семынак ӱшана. О. Богданов тыгаяк лийын манын меат ӱшанена. Туге гынат, илыш чын – шке семынже чын. Тыште мемнан «утыждене палымына» икмыняр гынат мешая. Лудшына-влакын шинчаончылнышт О. Богдановын тӱсшым шемемдымаш деч шекланенрак, тудын усталык шӱлышан айдеме тӱсшым тӱрыс арален коден, икмыняр факт-влакым ончыктена. Тидлан тудын серышыже-влаклан эҥертена.
1970 ий 6 октябрьыште О. Богданов В. Колумблан воза: «…Я сейчас каждый день перевожу по 3-4 стихотворения. Честное слово. И ничего не пью, кроме чаю. Вот как меня прижала совесть и жена…» (В. Колумб. V том, 492 л. Богданов – Колумблан серыш. 6.10.70.)
1970 ийыште нуно икте-весышт дене палыме лийын огытыл: «Дорогой Валентин – открыватель Америки! (абзац). Я получил на старой квартире твою открытку и письмо. Очень горько, что мы не встретились, ибо я также знаком с тобой по стихам, а в жизни узнаться не довелось…» (Серыш. 3.11.1970. 492 л.).
Нылымше рушла сборник лекме деч ончыч
«А журавли всё в небе» 1971 ийыште лектын да тиде В. Колумбын Москошто савыкталтше нылымше сборникше лийын. Тиддеч ончыч 1961 ийыште (тунам Валентинлан 26 ий гына лийын) «Живая вода» («Советский писатель»), 1968 ийыште «Травы целуют солнце», 1971 ийыште «Стихи» («Молодая гвардия»), 1972 ийыште «А журавли всё в небе» («Советский писатель») мурсаскаже лектын.
Мутат уке, кажне издательствын шке йодмашыже, условийже лийын. Очыни, кусарыше-влакымат нуно шкеак темленыт – тыге марий поэтым руш лудшо дене палдараш «пиал» самырык поэт Олег Богдановлан шыргыжалын. Кунам кусараш тӱҥалмыже пале огыл, В. Колумбалан колтымо икымше серышыжым ончалаш гын (мом ме кычал муын улына), тудым 1970-ше ий 29 апрельыште воза. Но серышым тудо моткоч шукертак палыме йолташлан серыме семын тӱҥалеш:
«Старая хитрая лиса, добрый день!
Бог надоумил тебя написать письмо такого плана, чтобы дурак, который сидит в каждом человеке, не хватался за топор.
А вот мне этот дурак особенно огромен, ибо и сам я не мал. И в силу раздирающих меня страстей я и ещё страшно не люблю, когда бьют под крылья на взлёте. Хотел ты или не хотел, но ты ударил. Это о прошлом. Я за этот месяц не перевёл ни строчки, успокойся. Спешки, как видишь, не получилось. Если бы ты тогда не надулся, я бы напереводил кучу, уж из кучи ты бы выбрал, что пожелал. Но тот этап позади. Я отобрал сам, чего нет у бывших твоих переводчиков, да плюс то, что ты мне прислал…
…Так что спи спокойно. Буду, не торопясь, делать добротно.
Обнимаю тебя и ещё раз прошу тебя не суетиться и больше доверять вкусу собратьев, русских поэтов, которые тоже имеют кое-что за плечами.
Вилы тебе в печень, дьявол недоверчивый.
Ещё раз будь, и спи спокойно!
Твой друг Олег Богданов.» (В. Колумб. V том. 491 л.).
Серыш-влак рашемдаш полшат:
– «А журавли всё в небе» сборник «Советская Россия» издательствыште пеш шырымынак лектын огыл. Марий поэт да руш кусарыше коклаште умылыдымаш, поэзийым тӱрлӧ шинча дене ончымаш шижалтын. Мутат уке, Олег Богдановын кусарымаштыже ятыр сеҥымаш, сай образым, темпераментым, колоритым да молымат муын моштымаш лийын. Но мемнан шонымаште, Олег Куприяновичлан эше сылнымут мастарлык, сылнымут теорийым палымаш, кумда ончалтыш тӱрыс ситен огыл. Тидым Валентин Колумбат тунамак тыгак умылен да тидлан верчынак нунын коклаште икмыняр умылыдымаш лийын. Мемнан шонымаште, Олег Богданов, руш лудшо-влаклан рашрак лийже манын, оригинал деч торлаш да почеламутым шке семын ышташ ӧрмалген шоген огыл. А тидыже В. Колумблан пешыжак келшен огыл, шке манмыжла «мый палем поэзийын акшым». Но поэзийым кусарыме подход тӱрлӧ лийын кертеш. Вет В. Колумб ончычшо, кусарыше Александр Казаков дене пашам ыштымыж годым. Казаковын поэтический кӱкшытшӧ шагалраклан ӧпкелалтын, Казаков утыждене подстрочник-оригинал деке лишкырак лияш тыршен. Тидыжак В. Колумбын поэзийжым руш йылмыште примитивныйракым ыштен.
А вот вес у сборник Олег Богдановын кидышкыже верештын. Тудо – йӧршынат вес илыш умылымашан, вес ийготан поэт лийын. Тудо поэзийышке сарым эртыше А. Казаков семын огыл. а кумда тӱням пашазе семын коштын савырныше поэт семын пурен.
Сборникым ямдылыме годым кусарыше деч вара чыла мут кучымаш, сборникын ончыкылыкшо редакторын кидышкыже кусна. Тыгак лийын «А журавли всё в небе» сборник денат. Тыге ончалаш гын, тиде сборник кок пачаш кӱжгырак лийын кертеш ыле. Таҥастарашлан ончыктена: савыкталтын 160 лышташ гына. Тидын нерген редактор Иван Рыжиковын рецензийже раш ойла (тӱрыснек савыктена – тидын дене шуко йодышлан вашмут шкеак лектеш):
«Редзаключение на перевод книги стихов с марийского поэта В. Колумба «А журавли всё в небе»
Поэзию Валентина Колумба отличает прежде всего ярко выраженная гражданственность. Тема войны и мира, тема Родины, верность высшим человеческим идеалам – вот что даёт основное направление поэзии талантливого марийского поэта. Вот в стихотворении «Матерям» рассказывается о том горе, когда из дому уходят мужчины на войну:
А в дом, где он жил,
уж такая войдёт тишина,
Что даже проснётся ребёнок,
заплакать не семя,
Хлеб в горле стоит
и любая еда не вкусна,
Во сне лишь надежда придёт,
как сиротка несмела.
Это, конечно, сказано на самом высоком накале.
Кстати сказать, тут немалая заслуга переводчика. который так естественно, так органично сумел передать все особенности подлинника.
Поэт Олег Богданов – тоже человек несколько повышенного темперамента, и тут творческие манеры как нельзя лучше совпали. Переводчик хорошо дополнил поэта.
Конечно, как в подавляющем большинстве переводных работ, и в этой есть ещё очень значительные огрехи. Много плохо прописанных строк, неряшливо сработанных строф. Труд ещё предстоит немалый, но, думаю, издательство не ошибается, если примет эту работу в основе, и, учитывая многие недоделки, одобрит не весь договорный объём, а только два листа, и, исходя из этого уплатить поэту 60 %.
Редактор И. Рыжиков.
2 декабря 1970 г.».
Теве тыгерак палемден Олег Богдановын усталык шулдыржо, поэзий пӱртӱсшӧ нерген «Совесткая Россия» савыктышын редакторжо Иван Андреевич Рыжиков.
Кузе усталык келшымаш шуаралтын
Богданов Олег кусарен. – V том. 315–316 л. Сборникеш савыкталтдыме кок п/м. «Бык и соловей» савыкталтын: «Пачемыш», 1970 ий, 10 № (октябрь). Весыже – «О славе и прочем» савыкталтын: «Пачемыш», 1970 ий, 12 № (декабрь). Тидым «Пачемыш» журнал копий гыч погымо.
Олег Богданов – кусарыше нерген – кумданрак возаш. Мыняр кусарен, тӱҥ шотышто могай ийлаште да могай сборниклан.
Июнь тылзыште ош тӱням ужмеке, (1972 ийыште «Советская Россия» савыктышыште В.Колумбын «А журавли всё в небе» сборникше рушла савыкталт лектын. Эн кугу ужашыже, икмыняр почеламут деч молыжо – чылажат Олег Богдановын рушлашке кусарымыже лийын…)
Лайд Шемйэр.
Иллюстрацийым «Ару элнет» тоштер-комплексын фндшо гыч налме.