Таче чылан уло тӱням авалтыше да шучко илыш пӧрдемыш пӱтырен пуртышо чер нерген ойлат. Тудын лӱмжӧ – коронавирус. Марла тудын лӱмжӧ уке. Да кӱлешыжат огыл.
Пытартыш коло-кумло ий жапыште марий калыкна тӱня мучко шарлен каен. Кушто гына нуно огыт иле. Таче марий еҥ Америкыште але У Зеландийыште ила манмыланат иктат ок ӧрмалге.
Тиде кечылаште социал сетьлаште коронавирус нерген Италий гыч марла ойлымым пеш шуко марий еҥ шке телефоныштыжо ватсапп гоч колышт кертын. А кӧ тиде Италий гыч марла ойлышыжо – шукынжо огытат пале.
Кызыт ме шкенан сайтыштына тудын йӱкшым колышташ да мо ойлымыжымат ыҥлашак тӧчен колышташ темлена. Тиде Елена Нестеренко-Логинован йӱкшӧ. Тудо ончыч ятыр жап Италийыште илен, вара пӧртылын ыле. Но 2019 ийыште пӱрымаш тудым угыч тушко ӱжын наҥгаен…
Ты тӱняште ынде шучкылык гына манын шкем шке лӱдыктымӧ дене гына серлагаш ок лий. Ик тӱҥ аралтыш – тиде мӧҥгыштӧ шинчаш, кӱлеш-оккӱллан уремыште перныл кошташ огыл.
Сайтыш материална 1 апрель кечын лектеш. Но ӱшандарен каласена – тиде нимогай мыскара огыл. Чылажат чын.
Италий гыч уверым колыштын да шучко сӱрет нерген почеламутым лудын лекмекыда, чондам кеч изиш луштараш манын, Елена Несетеренко-Логинован ончыч савыкталтше почеламут аршашыж дене чондам кандараш, тӱкылалт шинчыме йокрок жапдам кӱчыкемдаш темлена.
Аралыза шкендам.
Тендам пагалыше да аклыше «Марий ушем».
***
Материалым савыкташ ямдылымына годым теве тыгай почеламутым мыланна Зинаида Ефимова Ватсаппыш колтен. Тудын серышыж денат палдарена.
«Тиде почеламутым таче, 30 мартыште, Волжский район Усола Корамас ялын уста шочшыжо, поэтессе, мурызо, мемнан ешнан эн лишыл йолташна Елена Логинова-Нестеренко возен колтен.
Тек шучко чер мемнан кажне еҥ деч, сурт деч, элна гыч йӧршын кораҥ кайыже. Ато мемнан калыкна сар жапыште 27 млн еҥым йомдарен да кызытат йӧсым чытен илена неле жапыште. Мыланна, шочшыланна, уныка-влаклан илаш да илаш, куан дене ончыкылык илышым чоҥаш. Ваш-ваш ушнена да шучко черым кораҥден колтена.
Тиде почеламутым Италийыште илыше да шучко чер коклаште улшо, илышым йӧратыше, калык дене парля эрласе сай илышым шонышо марий ӱдырамаш возен.
Аралыза шкендам да лишылда-влакым.
Зинаида Ефимова, Ваштаркурык гыч.
Елена Нестеренко-Логинован Италий гыч каласкалымыжым колышт кертыда.
***
Елена Логинова-Нестеренкон возымо почеламутшо
Кажнын чонышко пурен.
Пургыж тылзын тольо мландыш
Кылмыктарыше увер.
Шып пыжаш гыч лекте вирус,
Шижын эрыкым, шарлен.
Огыда ӱшаныс тӱрыс
Таче мартеат, палем.
Кычкырем шке калыкемлан,
Намиен шукташ тыршен.
Тиде толшо шучко черлан
Тачат уке йӧршӧ эм.
Тӱня мучко вожым колтыш.
Карантин чыла вере.
Кевытлашке, эмлымверыш
Нимучашдыме черет.
Пытышак мо ласка илыш?
Таче мо лиеш? Эрла?
Вуйышто пӧрдеш ик шоныш:
Ончыклыкшым ужына?
Толын шып коронавирус,
Тушманла, увер пуыде.
Сар жап годсо гаяк тӱрыс
Пуштеда, лӱмет йодде.
Крематорий йӱдшӧ-кече
Шӱч гай шем шикшым пӱрга.
Шӱгарваке кажне кечын
Катафалк черет шога.
Вер ок сите. Вес олашке
Машина радам чыма.
Кажне салтак фургонлаште
Витле-кудло колотка…
Ятыр еҥ пытартыш корныш
Ок керт шот ден ужатен
Лишыл еҥжым… Тыге колыш…
Очыни, тыге пӱрен?
Ош халатан суксо-влакше
Шкеныштым чаманыде,
Еҥ илыш верч кредалмаште
Тыршат йӧршын каныде.
Вуй пӧрдеш – тунар ноялтын,
Креслыш медшӱжар шинчеш.
Чер ден омо пӱтырналтын.
Шижде шинча кумалтеш…
Вуйым ок саке Италий
Шучко вирус ончылан.
Куба, Россий да Албаний…
Полышым шуят чылан.
Кум тӱс ден лойгалтше тисте
Калык кумылым нӧлта.
Тек ок пуро суртыш «тисте»
Шӱлык шӱлышым покта.
Балконла, террасе мучко
Сылне сем йырваш шокта.
Тек лӱдешыс вирус шучко.
Мурсем тудым чактара.
Кидыш налын контрабасым,
Флейтым, скрипкам, молымат,
Элын гимнжым, альтым, басым…
Кӧ кузе мошта – шоктат.
Мурӱзгар пелен уке гын,
Юмын пуымо йӱкем ден
Эрден ужын пошкудемым
«Илена?» ман саламлем.
Вашла кочын шыргыжалын,
Тудат кидшым рӱзалта.
Вучена шем пыл эрталмым
Кажне шке мӧҥгыштына.
Йоча, налын карандашым,
Шым тӱс дене сӱретла
Шонанпылым да аршашым.
«Сеҥена!» йымак воза.
Сеҥена! Ӱшаныме шӱлыш
Кажнын чонышто иеш.
Тамле таман ласка илыш
Садак угыч пӧртылеш.
Март, 2020 ий.
Елена Нестеренко-Логинова… Тиде лӱм марий поэзийым йӧратыше-влаклан кумданак палыме огыл гынат, тудын мурсаскаже моткочак шкешотан. Елена Марий мландеш огыл, а мӱндыр кундемеш шочын-кушкын. Изиж годсек коваж дене илен, марла тунемын, марий школым пытарен, марла возгалаш тӱҥалын.
Таче тыланда Еленан почеламут аршашыжым темлена. 2019 ий 17 апрельыште тудо Волжск олаште шке усталык касшым эртарен. Тудым шке йыргешке лӱмгечыж дене кылден.
2019 ий гыч угыч Италийыш илаш каен.
Сайтыштына тудын мурсаскаж дене палдараш келшен толеш, шонена. Вет 1990-ше ийла мучаште Елена Александровна «Марий ушем» мер организацийын чолга еҥже лийын.
Вученат мо, ялем?
Вученат мо, ялем, савырнен пӧртыл толмым?
Моткоч шуко гана конченат омешем…
Тӱшка деч йомын кодшо шкет йӱксӧ мый омыл,
Калыкем ден пырля ӱмырем шуйынем.
Пӱрымаш наҥгаен, пӧрдыктен кертмыж семын,
Шерымат-кочымат ужаш ятыр пернен.
Мый ом саке садак шулдырем йӱксӧ семын,
Сусыр пале чонем кеч торешла корен…
Тый декет пӧртылам эмлалташ кӱлмӧ годым.
Элнетем, ший вӱдетым ласкан подылам.
Юмылан тауштем ты ласка умыр водын
Калыкем ден пырля вашшинча улмылан.
«Марий вате пукшен гын шке шӧржым…»
Марий вате пукшен гын шке шӧржым мылам
Ну, кузе мый вес калыкын лийын кертам?
Кеч-мом ойлышт шенгеч осал шонышо-влак,
Шонышем нунын деч ятырлан яндаррак.
Мый ом вожыл марла муралтен-кушталташ,
Пайрем годым марий вургем дене чӱчкаш.
Мый марла мутланем пеш яндарын да раш,
Марий мут ден(е) возеш сылнысем корнылаш.
Марий Элым моктен, уло йӱкын мурем!
Кеч-мом ойло, лач тыштак вел мыйын мландем.
Марий мланде куштен, пуэн вийым мылам…
Ну кузе мый вес калыкын лийын кертам?
Чарайолын эр лупсым келаш…
Кажне шке йолгорныжым тошка…
Кӧн гын кадыр, южын – яклака.
Мыйын йолгорнем пеледышан,
Кеч пернен коклан аяр пелчан.
Возын огыл ончыч ушешат,
Кончен огыл йӱдым омешат…
Мыйын нимучашдыме изигорнем
Савырале илыш ярымем.
Лукто ужатен кумда тӱняш…
Тудыжо моткоч кугу улмаш.
Ынде висвисан ты йолгорнем
Вуча мыйым шочмо мландыштем.
Ӱшанем: лектам эше эрден
Чарайолын эр лупсым келаш…
Йӧраталме Марий мландыштем
Тӱҥалеш эше мурем йоҥгаш.
«Элнет воктен верланыше ялемым…»
Элнет воктен верланыше ялемым
Коден каяш пӱрен улмаш мылам.
Чонлан шерге, моткоч лишыл
Чеверласышым тунам.
Ынде угыч тый декет мый пӧртылам.
Кӧ пала, кӧ пала, кӧ пала…
Кӧ пала эрласе кече мом конда?
Кеч мужед тый, ит мужед – чыла лиеш арам.
Эрласе кечым Юмо вел пала.
Йӧратымем, тӱрвет гычын шупшалын,
Шыпак «Чеверын» маньым тылатат.
Коктын угыч вашлиймешке,
Моткоч шуко жап эртен.
Иленна ӱшаным чонышто кучен.
Кӧ пала, кӧ пала, кӧ пала…
Кӧ пала эрласе кече мом конда?
Шоктенам коклан гитарым
Лийын йӧсӧ гын чонлан,
Мардеж ден колтен мурсемым чылалан.
Йомакысе тоян озаже омыл
Молан ок лий ий-влакым пӧртылташ
Йомак тӱнясе юзо тоя дене,
Торасе йоча жапышке пураш
Ошмаште пырля модмо йолташ дене?
Тунамсе жапын тамже – писте мӱй,
Тошкемыште пеледше кудыр ломбо,
Кава пундаште чӱчкышӧ турий –
Конча ты жап нерген лач сылне омо.
Йоча жапемын тӱсшӧ – шонанпыл,
Каваште шым тӱс дене воштыл модшо.
Йӱдвел гыч лумым кондышо шем пыл,
Пасу покшелне олым киен кодшо.
Тунам кугула чучын чылажат:
Каваш шуен укшлажым, куэ модын.
Шонгемше шертнье тӱҥысӧ рожшат
Шылтен мемнам школ корнышто йӱр годым.
Йоча жапемын йӱкшӧ – памаш вӱд,
Корем пундаште шыргыктал йогалше,
Кеҥеж эрден садер гыч шӱшпык йӱк,
У кечым саламлен, тораш йонгалтше.
Висвис дене волгалтше олык лап,
Изи мӧр ден(е) алештше курык тайыл…
Пеш жал, ок пӧртыл угыч тиде жап…
Йомакысе тоян озаже омыл…
Ме ош тӱняшке толына молан?
Муро
Мутшо Эланавийын*
Семже Оськан Чавин**
Ме ош тӱняшке толына молан!?
Мутат уке, почеш кодаш кышам.
Тӱняште ик гана шочман
Да сай паша ден шке лӱмнам
Тек вес гана еҥ-влак аклат шыман.
Чын илыш эмым эрге-ӱдырлан
Кошталын урзо тич да пуыман.
Улаҥше ешым чумырен,
Сурт-печым пеҥгыдым чоҥен,
Пырля шогалын, ошкыл колтышт ман.
Ты чевер кече, тылзе семынак
Сӧралын волгалтаре илышнам –
Пӱртӱс ден кылым кучыман,
Марий йӱлам аралыман –
Тунам гына шарнен илат мемнам.
Ме илена, чынак, тӱням моктен,
Тӱня ила, чынак, мемнам чытен.
Тек куэ шӱмын лыйга шергаш
Волгалтын ӱлыкӧ вола…
Тек чарайолын тӱнӧ йӱр кушта.
Кайыкат пыжашыжым ок мондо
Мо тыгае шыже мыланем?
Шӧртньӧ тӱсым налше чодыра,
Шурно деч пустаҥше пасуэм,
Шуэнракын кайык еш мура.
Шыже – школыш коштмо пагытем.
Тудым шӱм пырткен вашлийынам.
Йоча йӱк ден темше школ урем,
Кажным шке ньогам гай ӧндалам.
Кайыкат пыжашыжым ок мондо,
Кажне шошым мӧҥгӧ пӧртылеш.
Кеч торашке пӱрымашем кондыш,
Шочмо верыш чон эре ӱжеш.
Шинчамлан конча Элнетын серже,
Мӱй пушаным олыкым шижам.
Илышемын кылымде, вӱршерже –
Шочмо верым лач омеш ужам.
Мура мо куку шочмо верыште?
Оптен мо пыжашым корак?
Палем, марий шӱшпык ломберыште
Шӱшка тысе деч яндаррак.
23 май 2013 ий. Сан-Марино ола
Кончо ыле тамле омыштем
Янамлан
Кончо ыле тамле омыштем,
Ончал ыле порын шинчашкем.
Шулдырым пуэт ыле мылам,
Чоҥештем ыле каваш тунам.
Ыле шол… ыле шол… тудак мешая,
Илыш-корнемлан – тореш тоя.
Ыле шол – шыле шол, тудак мешая…
Илыш-корнемлан – тореш тоя.
Ошкыл ыле мыйын воктенем…
Воштыл ыле нӧлтен кумылем…
Вачышкет мыят кидем пыштен,
Вӱчкалтем ыле лыжга мут ден…
Икымше шӱдыр каваште улат,
Волгыдын шийла тораш волгалтат…
Эн мотор шӱдыр – мотор марий ӱдыр,
Ынде кава гыч, суксем, шыргыжат.
Ава шӱм ӱмырешлан коралтын
Латкандаш ий тылат темеш ыле…
Ынде ыле манаш вел кодеш…
Ӱжара тый дечет посна шыле,
Тӱтыра мландывак шып возеш.
Веселан шыргыжеш дыр Ош кече,
Лач мылам ок волгалт ожсыла.
Ӱдырем, тыгай чапле лӱмгечын
Ӱстелторыш от шич озала…
Ава шӱм ӱмырешлан коралтын,
Йӧсланен, чарныдегеч коржеш.
Молылан латкандаш ий пуалтын…
Флейтет шыпыште шкетак шортеш.
8 май 2017 ий. Сан-Марино ола
Тамара акайлан
Тый улат мыланем авам гае,
Чаманен оҥ пелен ӧндалат.
Кеч мыняре торашке ом кае,
Ава гаяк эн лишыл улат.
Ачам гай улат – пеҥгыде тумо,
Кеч лупша коклан тале мардеж.
Тый от саке вуетым, кеч неле,
Шыргыжат, кеч чонетше шортеш.
Изамат лийынат мыланем тый.
Кушто кӱлын гын вийым пышташ.
Пӧрьеҥ семын куатле – вий патыр,
Улат тые савам солалташ.
Акамак улат, поро да ныжыл.
Ӱмыр мучко мылам тый полшет.
Илыш корнышто ыштыме ошкыл
Лийын тыйын шинча ончылнет.
А эн тӱҥжо – улат мылам шерге,
Поро, лишыл да ныжыл йолташ.
Йодам иктым лач: шкендым переге,
Шуко ий пырля ончык каяш.
9 февраль 2017 ий
«Кузе у кечым вашлиям?..»
Кузе у кечым вашлиям?
Шинчам почам гын шыргыжалын,
Тудат тугак тӱла мылам,
Сӧрен мучашдыме пиалым.
Конда ты кече мыланем
Уверым поро дечын порым.
Тудлан кидемым шаралтен,
Почам шӱмем омсажым комдык.
Кузе у кечым вашлиям?
Чонем пыртка гын вургыжалын,
Ала адак вашка унам,
Эре вучемыс куаналын.
Ош лывыла чӱчкем тунам,
Монден чыла-чыла ойгемым.
Ала-кӧлан эше кӱлам!
Погаш вашкем ӱстел чесемым.
Кузе у кечым вашлиям?
Чонлан чучеш гын изиш нелын,
Я шӱлык йӱр тӱка окнам,
Сур тӱсыж ден тӱням леведын.
Пӱртӱс гаяк лач кумылем –
У кече деч куатым налше.
Тӱняш шочмемлан тауштем.
Кеч йӱр, кеч кече – илыш ямже.
Лач шке гына палем
Чонем мура? Шортеш?
Лач шке гына палем.
Тӱжвак ом лук ойгем, ни куанем.
Ойгемым еҥлан нимолан палаш.
Осал деч пиалем тыршем тояш.
Улам ыле пеш почмо чылалан…
Тидланак дыр логалын вуемлан коклан.
«Тӧрген кудалше ожым шым шогалте…»
Тӧрген кудалше ожым шым шогалте,
Шым пуро тулым нелше пӧртышкат.
Пошкудын садыш кӱ(ы)м шым кудалте,
Да шым пургед тудлан мый лакымат.
Пеш чаманалын ончышым ковамым,
Кидеш нумальым чылт изи йочала.
Кузе да мо ден кертын, вий пышталын,
Тудат куштен вет мыйым авамла.
Пыжашым оптышым мый пырчын-пырчын…
Лач ыш лий еш ласкалыкше тудлан…
Кугун йӱкланыде, вес корным почым,
Шке корно – шке нумалтыш кажныжлан.
Кеч илыш поро пашалан пуалтын,
Ӱй-мӱй вел огыл, ятыр кочыжат.
Ужаш пӱрен гын, мо кӱшан возалтын,
Узьмакыште кеч лий – садак ужат.
Мый суксо омыл, да йӧршын ынем лий!
Кеч илыш-модыш ик гана толеш.
Моторын шыргыжше, лыжга, тыматле
Шарнаш коднем мый калыкем ушеш.
*Эланавий – Е.Нестеренко-Логинован псевдонимже
** Оськан Чави – композитор Вячеслав Осиповын псевдонимже
Фотом авторын альбомжо гыч налме
Савыкташлан Лайд Шемйэр ямдылен.
——
Ты почеламут аршаш 2019 ий апрель тылзыште «Марий Эл» газетеш савыкталтын.