Пагалыме марий-влак!
У идалык тӱҥалтыште чыландамат шокшын саламлена Марий Эллан 100 ий темме кугу жапсавыртыш дене!
Ондакат тидымак тыланенна да тачат пеҥгыдемден каласена: тек мемнан ыштыме сомылна шочмо кундемнам вияҥдымашке да тӱзатымашке йогын вӱд гай ушна.
Ынде 2020 ийышкат тошкал вончышна. Тиде идалык марий историйыште Марий автономийланна 100 ий темме дене ойыртемалтеш. «Марий ушем» мер оранизаций шочмо кундемнан эртыме корныжым шергал лектын, шочмо калыкнан тиде ик курым жапыште могай илыш дене илымыже нерген, могай сеҥымашке шумо, могай ситыдымаш лийме нерген шке Интернет-сайтыштыже кумдан каласкалаш шона. Пырля ушнен, тидым илышыш пуртен кертына манын ӱшанем.
Марий Элын 100 ияш лӱмгечыжым пайремлыме годым нигузеат «Марий ушемын» 100 ияш историйжым ӧрдыж гыч кораҥ каяш ок лий – тудо 1917 ий 19 мартыште Уфа оласе марий салтак-влак гарнизонышто шочын. А республикна – 3 ийлан варарак. Посна Марий кундемым ыштымаште (тӱҥалтыште марий-влак МАО-м тыге манын официально возеныт) «Марий ушемын» тунамсе еҥже-влакын надырышт моткочак кугу. Тидлан нуно кӱлеш кадрымат, школымат, туныктытмо моло системымат ий гыч ийыш ямдылен толыныт. Эсогыл кундемнам виктараш еҥ-влакымат ямдыленыт. Ик тыгай ойыртемалтше пример семын Иван Петрович Петровын лӱмжым ончыктен кертына (чаманаш гына кодеш, И.Петровын «Марий ушемын» еҥже лиймыже нерген лачак 100 ий ойлен да возен огытыл). Эше 1917 ий сентябрь тылзын морко марий-влак шке «Марий ушемым» ышташ пижыныт да 22 октябрьыште официально пеҥгыдемденыт. Ик эн чолга еҥже тушто Шеҥше марий Иван Петров лийын. Озаҥ семинарийым тунем лекше, Питерыште матрослан служитлыме деч вара шочмо кундемышкыже пӧртылшӧ учительым Морко «Марий ушемын» секретарьжылан 1917 ий 22 октябрьыште сайленыт. Тудын ӱжмашыже тыгай лийын: «Ушныза, марий-влак! Ушнымаште – вий!». (Тунам «Марий ушемым» вуйлаташ I Марий Погыным эртарыше Василий Михайлович Ивановым, Элкеҥер марийым, сайленыт). Погынымаш мучаште И.П.Петровым угыч шочшаш «Школьный комитетын» ик тале организаторжо семын сайленыт. Варажым нуно 1920 ийыште «Съезд учащих мари» лӱман кугу погынымашым Озаҥыште эртареныт.
Тидын дене кугешнен каласен кертына: 1917 ий гычак «Марий ушемын» членжылан шотлалатше марий айдеме – Иван Петров – марий историйыште пеш кугу да волгыдо кышам коден.
Палена, Марий автоном область 1920 ий 4 ноябрьыште, В.И.Ленинын да М.И.Калининын подписатлыме Декрет почеш шочын.
100 ий – тиде кужу пагыт. Лийын тӱрлыжат. Мемнан «Марий ушем» Интернет-сайтна але пашажым тӱҥалеш веле. Чылажым иканаште луктын пыштен огына керт. Но тиде сайтыште марий илышым жаплыше, историйым йӧратыше, мер пашаште чолгалыкым ончыктышо-влаклан веле огыл, пеш шуко марийжылан оҥай лиеш манын ӱшанена.
Таче, икмыше передачынан геройжо – «Марий ушемын» кызытсе чолга еҥже Николай Викторович Семёнов. Шкеже тудо Юлсер кундемеш шочын кушкын. 2016 ийыште «Ужар» партий гоч Кугыжаныш Думын депутатше-влакым сайлымашке кандидатлан лектын ыле. Тудым кандидат корно гыч кораҥдаш власть кугу вийым пыштен.
2019 ийыште Марий Элын Кугыжаныш Погынышкыжо депутатлан кандидатыш лекте… Но тӱрыс лектын шукташ ышт пу, шояк документым ыштен, документ-влакым локтылын, кандидатышкыжат ышт пурто…
100 ий жапыште тӱрлӧ тӧрсыр лийын манын ойлышна. Тачысе кечын тыгай тӧрсыржӧ нерген – Николай Семёнов дене Youtube-каналнан икымше передачыже почылтеш.
Умбакыже ме «Марий ушемын» моло чолгаеҥже-влак денат видео-передачым ончаш темлена. Нуно политическият, мер илыш да тыгай илыш нергенат лийыт манын ӱшандарен каласен кертына.
Шкендан шонымашдам Youtube-каналыште, видео йымалан возен кертыда.
Владимир Козлов.