Кугурак тукым еҥна-влак илыш дене чеверласат… «Кугурак» манына гын, тугеже нуно илышым ужшо, илен эртарыше, суапле пашашт дене ойыртемалтше да чапланыше улыт.
Теве тиде кечылаште, 18 апрельыште, марий калыкын ик эн пагалыме да аклыме Айдемжын – академик Петр Андреевич Апакаевын – ӱмыржӧ кӱрылтӧ. Тудлан тений 84 ий темеш ыле.
Петр Андреевич Апакаев 1936 ий 2 августышто Пошкырт кундем Калтаса районысо Тошто Оръямучаш ялеш шочын. 1962 ийыште Марий кугыжаныш педагогике институтым пытарен. Варажым РСФСР Просвещений министерствын калыкле школ-влак шотышто НИИ-же пеленсе аспирантурышто шинчымашым нӧлтен, тиде шымлыше институтыштак кугурак шанче пашаеҥлан тыршен. 1966 гыч 1971 ий марте марий йоча-влаклан 1-ше интернат-школышто шочмо марий йылмым да сылнымутым туныктен, воспитатель лийын. Вара КПСС Марий обкомышто инструктор, МарНИИ-те шанче пашаеҥ лийын ыштен, сулен налме канышыш кайымешке МГПИ-ште педагогике кафедрым вуйлатен… Лым лийде ыштыме тӱрлӧ сомылжо сеҥымашке конден: П.А.Апакаев педагогике науко доктор, профессор, МССР наукын сулло пашаеҥже, шанче Академийын действительный членже, шӱдӧ дене шымлыме пашан, шанче да сылнымутан кумло наре книган авторжо…
Кужу да данле ӱмыр корно гыч тиде кӱчык увер гына. Таче нимо денат аклаш ок лий Петр Андреевичын ыштен кодымо суапле пашажым: шӱдӧ дене, тӱжем дене туныктен лукмо воспитанникше-влакын марий тӱнялан ыштен шогымо суапле надырыштым.
Эше ик кугу Айдеме дене чеверласена. Ме, мер пашаеҥ-влак, «Марий ушем» лӱм дене Петр Андреевичын родо-тукымжылан, лишыл еҥже-влаклан шкенан чаманымашнам ойлена. Тек пагалыме айдемынан кийыме верже пушкыдо лиеш. А ме тудым порын шарнаш да кертмына семын суапле сомылжым умбакыже шуяш мутым пуэна.
Неле чеверласыме шомакым луктын каласаш…
Мый шкеже пытартыш кум-ныл ий жапыште «тетла некрологым ом возо» манме шонымаш кепшылыште улам ыле. Йомдараш да чеверласаш гына неле огыл, тыгакак неле возашат. Но шукерте огыл, «Марий ушемнан» икымше вуйлатышыже Анатолий Степанович Патрушевын колымекыже, кенета вес шонымаш керылте, вес ончалтыш почылто: меат, лишыл лийын шуктышо-влакшат, чеверласыме поро шомакым огына пелеште гын, кӧ тидым ышта? Нигӧ… Тидыже сай мо? Уке… Южгунамже айдеме дене чеверласашат миен от шу – нимогай увер уке але йӧршын вара гына, эртен кайымеке, уке лиймыже нерген пален налат. А.С.Патрушев нергенат чеверласыме деч иктаж кок шагат ончычрак гына уверым кольым, но чеверласаш миен шуктышым. (Тиддеч вара мый кӱшыл вий деч иктым сӧрвален йодым: пытартыш пагытыште кӧн нерген каласен шуктен омыл гын, кӱлеш жапыште мутем лектын огыл, логарем мут лекдымешке пышкемалтын гын, тек нине кайыше-влак мылам огыт ӧпкеле. Нунын ончылно сӧрымем, титакем уке гынат, нунын дене кылдалтше поро сомылым ышташ мутым пуэнам. Вет мый ик жап шоненам: нимогай кугу йомдарымашым тыглай шомак дене от паремде. Таче угыч вес семын аклем).
Профессор Апакаев мыйым нигунамат нимоланат «туныктен» огыл…
Тыге гынат, мый тудын деч эре тунем шогенам. Илышыште тыгеат лиеда улмаш: южгунамже тыйым туныктышо огыл тыйын туныктышет, а а тыгай туныктышыжо тылат шагал палыдыме айдемат лийын кертеш улмаш. Тыгак лийын Петр Андреевич да мыйын коклаште. Мылам тыге чучеш (нимыняр кугемден ом возо), пуйто тудын дене уремыште вашлийын, тудын порын пелештен, шке жапшым чаманыде тый денет мутланымыже эн поро туныктымаш лийын.
«Марий ушемым» ятыр ий вуйлатем, мер сомылым шуктем, очыни, санденжат фотоаппаратым да камерым чӱчкыдынак пелен коштыктем. Южгунамже кеч-кӧн ончылнат тудым тыглай гына луктам да йодам: «Айста тендам историйлан войзен кодена, айста тендан дене видео-интервьюм ыштена…» Кунам тиде кӱлеш лиеш, кушто мый тудым кучылташ тӱҥалам, шкеже тидым тыгодым омат шоналте.
Тыгак лие 2015 ий сентябрь тылзыштат. «Марий ушем» организацийна тунам Памфилов уремысе 39-ше пӧртыштӧ пӧлемым айла ыле. Самырык-влак дене сомыл шотышто мутланен шинчыме годым ала-кӧ шыман гына омсам тӱкалтыш. Порын шыргыжалын, Петр Андреевич пурен шогале. Мутна шиждегычак марий самырык-влак, усталык да илыш савыртыш нерген мутланымашке савырныш. Мый ӱстел гыч фотоаппаратым луктым да «Айста, историйлан Тендан дене видеом войзена» манын темлышым. Тудо порын шыргыжале да вашештыш: «Мыйын нерген тугакшат шагал огыл возымо да войзымо. Теве нине рвезе-влак нерген палдараш гын, сайрак веле лиеш». «Нунын нергенат возена да войзена, нуно самырык да туш улыт. А те эре-эре «Марий ушемыш» огыда тол». (Шӱдӧ гана чаманет, кунам тыйын «пычалет» тӱрыс ямде огыл. Фотоаппарат денат тыгак ыле. Флешкыште вер кок кадрлан – лу минутлан – гына ситыш). Но тиде кок кадр – ӱмырашлык.
Лийыныт тудын ятыр деч ятыр тунемшыже
Неле уверым колмекем, икмыняр татым рашемдаш манын, мый Петр Андреевичын пагалыме тунемшыже-влак дек йыҥгырташ лийым. Икымше, кӧм шарналтышым, тиде – марий тӱняште кумдан палыме художник Иван Михайлович Ямбердов. Тудын ойжо гыч эн кӱлешанжым лудшына-влакланат палдараш мутланен келшышна:
«Мый интернат-школыш визымше классыш тунемаш толынам. Рушла ом пале. Ме, ял гыч толшо-влак, чылажым огынат умыло. Тиде жапыште ме Петр Андреевич Апакаевын «ӧндалтышышкыже» логална. Тудо тунам мыланна марий йылмым да сылнымутым туныктыш. Мемнан дене уло кумылын марла веле мутланен. Мыланна шочмо марий йылмына гоч тӱням почын – кумдам, кугум да ӧрыктарышым. Петр Андреевичын кумылжо гоч ме илышым умылаш тунемын улына. Марий йылме гоч тудо мемнам айдеме, творческий шӱлышан еҥ, шке сомылын мастарже лияш туныктен.
Айда ончалына, кӧмытым тудо кумда тӱняшке лекташ да шочмо калыкнан кугешныме айдемышт лияш «шӱкал колтен».
Теве нунын лӱмышт:
Станислав Элембаев, Сергей Маков, Вениамин Захаров, Геннадий Алексеев, Руслан Бушков, Владимир Кудрявцев, Михаил Малинин, Раисия Малинина (Яшметова), кызыт Сыктывкарыште илыше марий композитор Васильев (лӱмжым иканаште шарнен ом му)…
Ме чыланат Петр Андреевичын туныктымо марий йылмына гоч кушкынна. Ме лийынна палыме да пагалыме композитор, художник, писатель…
Интернат-школын историйыштыже вес тыгай кугу тукым лийын огыл, шонем. Вес тукым манме шотышто нимо удам ынем ойло. Но Петр Андреевичын мемнан шочмо марий йылмына гочын айдемыш лукмыжлан акым пуэн ситарашат ок лий гай чучеш. Мый гын тидым «Апакаевын надырже» манам. Тиде чынжымак тыгак. Ме чыланат тудын умылтарен шыҥдарыме шочмо йылмына гоч шке кӱкшытышкына шуынна.
Эше ешарем: мыланна Петр Андреевич уло шӱм-чон поянлыкше дене пырля шке илыш мастарлыкшым чаманыде пуэн, мемнан ончыкылыкналан чот ӱшанен. Чынжымак педагог-наставник. Туныктышо манме дене гына от серлаге.
Интернат-школ гыч обкомыш, варажым пединститутыш ок кай ыле гын, тудо марий тӱнялан пеш чот шуко ышта ыле. Умылена, пединститутышто пеш шуко самырыкым туныктен. Но интернат-школысо гай лектышыже лийын огыл манын шонем. Молан? Институтышко уже кушкын-шушо, мыняр гынат ушакылым шындыше-влак толыт. А илыш корнын да усталыкын негызше школ гыч пышталтеш. Петр Андреевич мемнам школышто туныктен. Нӧргӧ-шамыч тудым умыленыт да ушыш пыштен колыштыныт. Шӱм-чонешыштак шыҥдареныт. Тудын ушан да поро шомакше гыч ятыр ойжо мемнан шӱмышкына изинекак витен, а вараже творческий вий-куатым пуэн шоген.
Петр Андреевич мыланна вияш корным ончыктен, кумдалыкым почын. Сандене ме тудым эрак шкенан туныктышыланна шотленна, шотлена да вуйнам савена».
Каныш кечылаште увер шарлыдымылан кӧра тыгай поро шомакым Петр Андреевичлан ятыр деч ятыр еҥ ойлыде кодын. Тыгак «Марий ушем» дечат каласен шуктен огынал. Сандене тек тиде мутна моло-влакын пелештымашкышт ушна: «Кийыме мландыда пушкыдо лийже, пагалыме Петр Андреевич!»
«Марий ушем» мер организаций.
Палемден кодена:
– Тӱрыс текстым да чыла иктеш вераҥдыме видеом «Марий ушемын» Youtube-каналыштыже ончыза.
– Видеом 2015 ий 7 сентябрьыште войзымо (Марий Эл Республикын вуйлатышыжым сайлымаш кече деч ик арня ончыч).
– Оператор Лайд Шемйэр (Владимир Козлов).
– Кажне видеожо могай-гынат посна темылан пӧлеклалтын.
– Вуеш ида нал, видеомонтажым ышташ тунемаш эреак жапым ом ситаре.
Икымше ужаш: