1925 ийыште Звенигово кантонысо (кызыт Волжский район) Нурмучаш Шайра ялеш шочын. 1942 ийыште Сотнур кыдалаш школым тунем пытарен. 1953 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш марий туныктышо институтын историй факультетшым тунем лектын. Кугу Ачамланде сарын участникше. 1942 ий декабрь гыч 1946 ий июнь марте армийыште служитлен. «За отвагу», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак дене палемдалтын.
Сотнур кыдалаш школышто 1946 ий 17 август гыч 1947 ий 10 октябрь марте военный руководительлан ыштен. 1954 ий 19 август гыч 1965 ий 16 август марте географийым туныктен.
1970 ийыште «Калык просвещенийын отличникше» знак дене палемдалтын.
***
Миловидов Василий Александрович.
1921 ийыште Марий автоном область Сотнур волостьысо Нурмучаш Шайра ялеш шочын. 1949 ийыште экстерн дене Морко педучилищыште «тӱҥалтыш класслаште туныктышо» специальностьым налын.
Кугу Ачамланде сарын участникше. 1939 ий ноябрь гыч 1945 ий ноябрь марте Йошкар Армий радамыште служитлен. Красная Звезда орден, «За отвагу», «За оборону Москвы», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак дене палемдалтын.
Сотнур кыдалаш школышто 1945 ийыште ноябрь-декабрь тылзылаште 5-6 класслаште марий йылмым туныктен. Тиде ийын декабрь тылзе гыч 1946 ий июль марте йоча-влаклан тӱҥалтыш класслаште шинчымашым пуаш тыршен. 1949 ий ноябрь гыч 1951 ий февраль марте тыгак тӱҥалтыш класслаште, а 1951 ий гыч 1954 ий август марте химий ден биологийым туныктышо лийын.
«Марий ушем» деч: 2012 ийысе книгаште тыгай увер гына. Тиддеч варасе илыш корныжо нерген уверна уке, сандене тиде материалым лудын лекмеке, ала менан лудшына-влак иктаж-мом ешарен кертыт. Тыгак фотожым темлат гынат, пеш сай ыле.
Палемдена: 1990-ше ийла мучаште да 2000-ше ийла тӱҥалтыште В.А.Миловидов «Марий ушемын» чолгаеҥже лийын да Волжск оласе пӧлкам вуйлатен.
Фотожым муын огынал.
***
1919 ий 10 мартыште Чарла уезд Сотнур волость Ӱлыл Азъял ялеш кресаньык ешеш шочын.
1939 ий 25 ноябрьыште Йошкар Армий радамыш налыныт. 1946 ий марте салтак радамыште лийын. Армий деч ончыч август-ноябрь тылзылаште Карай шымияш школышто пашам ыштен. Салтак гыч пӧртылмекыже, 1946 ий апрель гыч август марте Кужер тӱвыра пӧртыштӧ художественный вуйлатышылан тыршен. Кужерын вес лӱмжӧ – Красный Стекловар, тиде жапыште ты посёлко Сотнур районын рӱдыжлан шотлалтын. 1946 ий 15 август гыч Сотнур кыдалаш школыш математикым туныктышылан налыныт.
Кугу Ачамланде сар тӱҥалтыште артиллерист лийын. 1941 ий июль мучашысе ик бойыштак шым фашист танкым пытарен. Но тушманын вийже пеш чот кугу лийын. Нунын расчётыштын пушкышт строй гыч лектын. Кужу жаплан плен. Бойышто Эрвел Пруссийыште, Польшышто, Манчжурийыште лийын. Сержант. «За победу над Японией», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.», «XX лет Победы в Великой отчественной войне» медаль-влак дене палемдалтын.
Василий Алексеевич нерген ончыч возымына гыч пале: Демиденкон вуйлатыме орудий расчётышто сержант Очетов наводчик лийын. 1941 ий 28-29 июльысо тале кредалмаште тура виктарен моштымыжлан кӧра ик тале бойышто тудо шым фашист танкым пытарен. Тидын нерген Юрий Левитан Совинформбюро уверыште 1941 ий 4 августышто кугешнен увертарен. Пӱтынь СССР мучко Очетовын лӱмжӧ йоҥгалын. Но чарныде лӱйылтмылан кӧра нунын пушкышт строй гыч лектын. Нунылан чакнаш гына кодын. Вара латкандаш кече белорус куплаште орланымаш. А умбакыже 1945 ий марте плен…
Очыни, тиде геройло поступок чылт мондалтын огыл. 1985 ийыште В.А.Очетовлан Отечественный война орденым кучыктеныт. Таҥастараш гын, 1941 ий июнь-август тылзыште 4-5 танкым пытарыше артиллерист-влаклан ятырыштлан Совет Союзын Геройжо лӱмым пуэныт…
Козьмодемьянск педтехникумышто школ отделенийын тӱрыс курсшым тунем пытарен. Специальностьшо – «тӱҥалтыш школлаште туныктышо».
Сотнур, Шайра школлаште туныктен. Шайра кундемысе ик кугу концертат манме гай тудын деч посна эртен огыл. Тудо Шайра кундемын мурызо чонжо лийын. Сулен налме канышыш лекмекыжат баяным шоктымыжым чарнен огыл, Сотнур селасе йочасадыште пашам ыштен.
1939 ийыште Курыкйымал Шайра гыч Анук лӱман ӱдырым марлан налын (Анна Григорьевна Жаркова). Нуно шым йочам ончен куштеныт, йол ӱмбак шогалтеныт.
В.А.Очетов 1992 ийыште колен. Сотнур шӱгарлаш тойымо.
«Марий ушем» деч: Тыште тӱҥ шотышто 2012 ийысе да икмыняр ешарыме увер. Тиддеч вара ятыр материал погынен. Но нунын нерген иктаж-кунам вес гана палдарена.
***
Тудын нерген 2012 ийыште «Сотнур школ – сотемдарыше вий» книгам ямдылыме годым кӱчык уверым гына ямдылен кертынна.
Шочын 1924 ийыште Курыкйымал Шайра ялеш. 1942 ийыште Бакусо военный училищым пытарен.
Сотнур кыдалаш школышто 1943 ий сентябрь гыч 1947 ий январь марте туныктен, 1948 ий сентябрь гыч 1950 ий июль марте военное дело предметым вӱден.
«За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль дене палемдалтын.
Пётр Павловичын илыш корныжым утларак почын ончыкташ ӱшан уло.
***
1915 ий 18 февральыште Чарла уезд Сотнур волость Ярамарий ялеш шочын. Ача-аваже кресаньык лийыныт, мланде пашам ыштеныт. Иви (тыге маныныт тудым ялыште) ончычшо Ярамарий тӱҥалтыш школышто тунемын. 1931 ийыште Сотнур ШКМ-ым пытарен.
Гомельысе пулемётный училищыште улмыж годым, 1942 ий май тылзыште, училищын политотделже тудым КПСС радамыш пуртен. Тиддеч ончыч тудо 1931 гыч 1942 ий марте комсомол радамыште лийын. Сотнур школым пытарымекыже, Ярамарий школышто тӱҥалтыш класслаште туныктен.
1931–1934 ийлаште Звенигово да Йошкар-Оласе педтехникумлаште (Козьмодемьянск – ?) тунемын да «тӱҥалтыш школлаште туныктышо» специальностьым налын. 1935 ий гыч 1939 ий марте Марий кугыжаныш пединститутын историй факультетыштыже тунемын да «кыдалаш школлаште историйым туныктышо» специальностьым налын. Тунем пытарымеке, тудым Кужеҥер кыдалаш школыш пашаш колтеныт, тушто тудо армийыш налмешке (кунам – тыште пале огыл, рашемдыман) пашам ыштен.
Кугу Ачамланде сарын участникше. Армий гыч 1946 ий июль тылзыште гына пӧртылын. Чылаже шым ий служитлен. 1944–1945 ийлаште I, II да III Белорус фронтлаште кредалын.
Кугу Ачамланде сарыште талын кредалмыжлан Красная Звезда орден, «За оборону Кёнигсберга», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак дене палемдалтын.
Сотнур районысо РОНОн приказше почеш (тунам Красный Стекловар посёлкышто лийын) И.П.Петуховым 1946 ий 11 ноябрьыште Сотнур кыдалаш школышко 8-10 класслаште историйым туныкташ колтат. 1947 ий 5 август гыч ты школын завучшылан шогалтат да тудо тыште 1952 ий марте пашам ышта. 1954 ий 15 августышто тудым Ярамарий шымияш школын директоржылан кусарат.
«Марий ушем» деч: Мый Иван Петровичым Ярамарий кандашияш школын 4-ше классышкыже тунемаш мийымемын тӱҥалтыш жапше гычак сай шарнем. Тудо ик жап мемнан класс вуйлатышынат лийын. Эн тӱҥжӧ – йоча-влаклан историй предметым моткоч келгын умылтарен моштен. А мемнан шинчаште пусталыкым але умылыдымашым ужын гын, тудо марла ыҥылтараш пижын. Марла йодыштын, рушла каласкалыктен. Утыжым кычалтыл йодыштшат, вурсышат лийын огыл. Лийын, очыни, ала-кӧжӧ тудым йӧратенат огыл. «Ай, Куживи, мылам адак двойкым шындыш», – манын. Но тыгайже шагал годым лийын. (Кужу капан улмыжлан кӧра ялыште тудым Кужу Иви маныныт. А писын ойлымо годым «Куживи» семын шоктен.)
Иван Петровичын кеч Акрет Рим, кеч Акрет Греций нерген каласкалымыже мылам моткоч раш лийын. Тыгак раш лийыныт моло теме-влакат. Санденак, очыни, школышто тунеммем годым историй эн чот йӧратыме предметем ыле. Да историйым тачат тугакак чон пытен йӧратем.
Эше весе: ачам дене нуно кугу йолташ лийыныт. Но кузе? Вет ачам – пленный. А Иван Петрович – орденан, эшеже тыглай колхозник огыл, а туныктышо… Тидлан тачат вашмутем уке.
***
Попов Евдоким Николаевич.
1915 ий 18 февральыште Чарла уезд Сотнур волость Ярамарий ялеш шочын. Ача-аваже кресаньык лийыныт, мланде пашам ыштеныт. Иван ончычшо Ярамарий тӱҥалтыш школышто тунемын. 1930 ийыште Сотнур ШКМ-ым тунем пытара. 1932 ийыште Звениговысо педтехникумым тунем лектын. Кугу Ачамланде сарын участникше. 1942 ий март тылзе гыч 1945 ий сентябрь марте сарыште да службышто лийын. «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль дене палемдалтын.
Сотнур кыдалаш школышто 1950 ийыште март гыч август марте географийым туныктышылан пашам ыштен. 1964 ий февраль гыч 1974 ий марте биологийым туныктен, школ пеленысе интернатыште воспитатель лийын.
Фотожо уке.
***
1921 ийыште Марий Автоном область Сотнур волостьысо Ярамарий ялеш шочын. 1940 ийыште Сотнур кыдалаш школым тунем пытарен. 1942 ий август – 1945 ий сентябрь жапыште действующий фронтлаште связист лийын.
Красная звезда орден, «За отвагу», «За освобождение Праги», «За боевые заслуги», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак дене палемдалтын.
Сотнур кыдалаш школышто 1948 ий сентябрь гыч 1968 ий марте библиотекарьлан пашам ыштен.
***
Шочын 1909 ий 10 январьыште Чарла уезд Кугу Ошла волость Какшан-Сола ялыште. Кызыт Медведево районысо Сенькан кундемыш пура. 1929 ийыште Йошкар-Ола педтехникумым пытарен да тӱҥалтыш класслаште туныктышо лийын. 1939 ийыште учительский институтым заочно тунем лектын. Кугу Ачамланде сарын участникше. РККА радамыш 1942 ий 4 мартыште налыныт. 1942 ий майыште тале кредалмашеш колен.
Сотнур кыдалаш школышто 1934 ий гыч 1936 ий марте биологийым, 1940 ийыште биологийым да географийым туныктен, тыгак Сотнур школын завучшо лийын, Сотнур районысо ронон инспекторжо лийын.
«Марий ушем» деч: 2012 ийыште Василий Васильевич нерген мемнан уверна шагалрак лийын. Тудын эргыже – тыгакак Василий Васильевич Соколов – 2017 ийыште «Моим потомкам» шарнымаш книгам луктын. Тиде книга ачажлан да родо-тукымжылан пӧлеклалтын. Вет В.В.Соколов (эргыже) – 1997 ийыште Питерыште «Марий ушемым» ышташ ик эн ончыч пижын. Тунам тудо рашынже умыленат, шоналтенат огыл: 1917 ийыштат Какшансола, Пӱнчыдӱр, Сенькан кундемлаште «Марий ушем» ик эн ончыч шочын. Тау тудлан. А ынде ачаже нерген шарнымаш гыч икмыняр татым ешарена.
«…1942 ий 3 мартыште ачам школ паша гыч лектын – тыге возымо трудовой книжкаште. Тунамак раш лийын – вашке фронтыш колтат. Ачана фото паша дене шогылтын. Сандене тиде кечынак уло ешнам войзен коден шуктен.
Ончычшо тудо Сурокыш логалын. Туштак тудын Александр изаже лийын. Кум йочан ава Сурокыш шумеш йолын коштын, мо кертмыжым кочкаш намиен. А туштыжо пеш неле, шужен салтак илыш лийын. Моткоч кӱчык жапыште военный пашалан пыкше-пыкше туныктымеке, ачамым фронтыш, пехотный частьыш колтеныт.
Авам кум изи йоча дене кодын. Моткочак ойгырен. Эсогыл ачамын ончыч туныктымо Сотнур школышкыжо «кычалаш» коштын. Вара пӧрт вокетене пу ора ӱмбалан вийдымын волен шинчын, ачамым вучен, шинчышылак нералтен колтен. Ме чыланат ачана деч «похронко» толеш манын лӱдын иленна. Но тӱҥалтыште икмыняр серыш толын. А вара – похоронко. Авана утен шортын. Меат мӱгырен шортынна. Аваланна тунам улыжат коло индеш ий гына эрталтен улмаш.
***
1919 ий 25 декабрьыште Чарла уезд Сотнур волость Нурмучаш Шайра ялеш кресаньык ешеш шочын. 1928 ийыште Нурмучаш Шайра тӱҥалтыш школын икымше классышкыже кая. 5 класс гыч Сотнур ШКМ-ыште тунемын. Туштак кыдалаш шинчымашым налын. Лу классым тунем пытарымеке, Н.К.Крупская лӱмеш учительский институтыш физик-математик факультетыш тунемаш пурен. 1939 ийыште тудын кугурак изажым Йошкар Армийыш налыт, мӧҥгыштӧ шоҥго аваже гына кодын, сандене институтым коден каяшыже логалын.
1939 ийыште пашам Сотнур районысо ронон статистше семын тӱҥалын. А октябрь тылзыште ронон приказше почеш Сотнур кыдалаш школышко 5-7 класслаште математикым туныкташ шогалтеныт. Тыште 1941 ий ноябрь марте пашам ыштен. 1941 ий ноябрь-декабрь тылзыште Алатырь олаште действющий армийлан замполитрук-влакым ямдылыме курсым эртен. 1942 ий декабрь гыч 1943 ий март марте – действующий армийыште, 44-ше армийын 821-ше стрелковый полкын замполитше. Сусыргымылан кӧра 1942 ий март гыч июнь марте эвакогоспитальыште Грузин ССР Кутаиси олаште лийын. Тазалыклан кӧра 1942 ий июнь-август жапыште мӧҥгыжӧ отпускыш колтат. Воинский званийже – сержант.
1942 ий октябрь гыч 1943 ий июль марте – Сотнур кыдалаш школын военрукшо. 1943 ий июнь гыч 1944 ий июнь марте – Сотнур ВЛКСМ райкомын секретарьже (Кужерыште). 1944 июнь-декабрь тылзыште Йошкар-Олаште куд тылзаш марксизм-ленинизм курсым эртен. 1944 ий декабрь гыч 1947 ий октябрь марте – Сотнур ВЛКСМ райкомын икымше секретарьже. 1945 ий гыч КПСС член. 1947–1948 ийлаште Карл Маркс лӱмеш колхоз председательын полышкалышыжлан ыштен. 1948 ий сентябрь гыч 1949 ий сентябрь марте Сотнур кыдалаш школын туныктышыжо. Ик ий гычын Нурмучаш Шайра тӱҥалтыш школыш туныкташ куснен.
1951 ийыште экстерн дене Йошкар-Олаште педучилищым пытарен, «тӱҥалтыш класслаште туныктышо» специальностьым налын.
1955 ий февральыште Карл Маркс лӱмеш колхозын тӱшка погынымаштыже тудым колхоз председательлан сайлат.
Колхоз деч вара Шайра (Шарибоксад) шымияш школышто тӱҥалтыш класслаште туныктен.
Наградыже – «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» да «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» медаль-влак.
***
1924 ийыште Марий автоном область Сотнур волостьысо Чодыраял Корамас ялеш шочын. 1938 ийыште Усола Корамас шымияш школым Похвальный грамот дене пытарен. 1941 ийыште Сотнур кыдалаш школым тунем лектын. Кугу Ачамланде сарын участникше. 1942 ий август гыч 1950 ий январь марте армий радамыште лийын. Сар жапыште тушман дене кредалын. «За освобождение Северного Заполярья», «За оборону Ленинграда», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак дене палемдалтын.
Сотнур кыдалаш школышто 1953 ий август гыч 1954 ий август марте математикым, 1963 ий август гыч 1964 ий август марте математикым, 1966 ий август гыч 1976 ий октябрь марте физикым туныктен.
Мучашлыме ой (эше ик гана):
Чаманаш гына кодеш, Волжский районышто Кугу Ачамланде сарыште кредалше-влак нерген Сеҥымашын 75-ше идалыкшым чап дене вашлияш кугу паша ышталтын манаш огеш лий. Районысо чиновник-влак шомак дене ӱмбала-ӱмбала ойлат, сомылым икте-весе ӱмбак оптат, а лектышыже ты ганат пеш шагал. Эсогыл Сеҥымаш кечым аклен огыт мошто.
Ужам посна энтузиаст-влакын шке чон йодмо почеш шуктымо да шинчалан койшо икмыняр сомылыштым. Теве В.Н.Мартьянов шке семынже сарын участникше-влак нерген шымлымаш материал-влакым савыкта. А район, очыни, тыгай савыктымаш-влакым ваҥен, ик жап гыч шке отчётшым ышта. Тыгайже мемнан историйыште пашам ышташ ӧрканыше чиновник-влак дене ик гана веле огыл лийын.
Куандара самырык мер пашаеҥ, шке чон кумылжо дене ыштыше, «ВийАр» ушемын вуйлатышыже, Юлсер ӱдыр Алёна Иванован сомылжат. Сотнур школын тоштем пытыше тоштержылан полшаш манын, шке от ыште гын, иктат толын ок ыште манме принцип дене тудо школ тоштерлан сарын ветеранже-влак нерген шке кӱшешыже тачысе дизайнан икмыняр стендым ыштен пуэн. Ончыч А.Иванова мый декем фото-влакым йодын лекте. Мыйын базыштем сарын участникше-влак шотышто могай фото-влак лийыныт, мый чаманыде тудлан электрон почто дене колтышым. Нуным, коло утла фотом ме Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштер улмо годымак, 2012 ийыште ыштенна (фотомастер Л.Г.Маланкина). Умылем, ик гана ыштыме гын, молан тудлан жапым да вий-куатым йомдараш. А вет пургедаш да системыш кондаш тунар жап кӱлеш. Сандене мый чылжымат чаманыде пуышым. Мыят Сотнур школым тунем пытаренам, суап лийже, шонышым.
Мыйым Волжский районысо ик уда койыш нигунам ӧрыктарымым ок чарне, очыни. Тӱвыра отдел вуйлатыше Л.А.Казакова, эсогыл район администраций вуйлатыше Т.А.Ильина (да тудын кок замжат) Сотнур поликлиникыште Тӱвыра пӧртым, библиотекым, кидпаша пӧртым, эсогыл тоштерым почына манын 2019 ий шошымак увертареныт ыле. Мыланна Сотнур поликлиникыште тоштерым ышташ чаракым шындаш тӱҥалмыштлан ынде кок ият шуэш. А калык коклаште, районысо вашлиймашым эртарыме годым, тиде йодышым нуно кӱлеш ма, ок кӱл, моктаныме гай чӱчкыдын тарватылыт. Рушлаже – «муссироватлат». Ну, примерне тыге, кузе 2014 ий годсек Нурмучаш Шайраште да Ӱлыл Азъялыште газым пурташ сӧрен, сӧрымаш денак тӱпланышт. Кузе Карай ялын Мирный уремжым уло тӱня дене ушаш сӧрат – тидат тугак! Сӧреныт, сайлымаш але вес ситуаций годым йылмыштым тӱгатеныт – тугак эртен кая. Калыкше чыла тидым шарна. Сандене кызыт районысо чиновник-шамычлан нимогай ӱшан уке. Нунын нерген тыге ойлат: «Ай, пашашт уке да, ляпкен коштыт».
Ончыч газым пуртымо йодыш дене ял калыкым ондалкалат ыле гын (тетла тидын нерген ондалкалаш совестьышт ок сите), ынде Сотнурысо тоштерлан «тунарлу миллионым» пуйто ойырымо дене моктанат. Но мом ончылгоч моктанашыже: але ни оксаже уке, ни проектыштым районышто илыше тыглай ик еҥат ужын огыл. Оксаже-можо йӧра, ала ойыратат. Но верысе калык кокла гыч нимогай профессионал-специалистым ямдылен огытыл. Мутлан, чыла тидым виктарен колташ еҥыштат уке. Кок вариант вуча. Икымшыже – ӧрдыж гыч иктаж-кӧм йот еҥым конден шындаш. Вес вариант – верысе кокла гычынак айда-лийже еҥым шогалташ, да вара каласаш: нунын нимолан шотышт уке.
Сарын ветеранже-влак нерген материалыште молан мый ситыдымаш шотышто «пералтенак» возем? Тек сарын участникше-влак тыге ыштымылан вуеш огыт нал. Вет нуно шке самырык вуйыштым ончыкылык сай, улан да волгыдо илыш верч пыштеныт. А чиновник-влак Сеҥымаш кече вашеш вигак шинчалан койшо да чоным куандарыше сомылым ыштен огытыл. Сандене таче ялласе калыкын пуйто нимогай кумылжат уке, кидшат нимоланат ок нӧлталт. А тыште амалже адакат сӧрен коштшо, но мутыштым шуктыдымо чиновник-влак улыт. Ынде мыняр лу ий дене Волжский районышто чиновник-влакын кӧргӧ тӱсышт ок вашталт. Еҥ-влакше вашталтыт гынат. Мо нуным куча да кӧ нуным виктара? Вот йодыш.
Ала тиде материалем Сотнур кундемысе тупела илыш сӱретым вашталташ мыняр гынат полша. Жап эртымеке, мондалтме деч арала. Но руш манмыла: «Без срока давности».
Тыште иктым пеҥгыдын шарныман: лишылет-влакым ондалкален-шойыштын кертат. Ик жап, конешне. Но Ош Поро Кугу Юмым – нигунам.
Юл-Элнет кундем калык Кугу Ачамланде сарын талешкыже-влакым кеч изиш утларак палышт манын, 2012 ийыште «Сотнур школ – сотемдарыше вий» книгаш рушла савыктыме материалем марлашке кусарышым. Тидлан ятыр жапым пуаш перныш. Но тиде сомылем суап лиеш, шонем. Марий-влаклан тидын деч пайда гына лиеш манын ӱшанем.
А чиновник-влак шке койышыштым вашталтышаш улыт. Калык сокыр огыл.
Лайд Шемйэр (Владимир Козлов), Сотнур кыдалаш школын 1977 ийысе выпускникше.