САЙ УЛЫДА, ПОРО ЛИЙЖЕ,
ПАГАЛЫМЕ МАРИЙ КАЛЫКНА.
«Российысе марий-влак ушем» («Союз марийцев России») мер толкын лӱм дене, тудын вуйлатышыже Онавуй лӱм дене чыландамат У ий пайрем дене шокшын да алал кумылын саламлем.
Эртыше идалык, ончычсо семынак, куштылгыжак ыш лий гынат, «Российысе марий-влак ушем» марий мер толкын семын ойыртемалтын, ятыр поро сомылым шуктен тольо. Сай лектышан мер пашанам – калык дене ушнен да пырля ыштыме пашанам – ятыр палемден кертына. Чылажымак огыл гынат, икмыняржым тиде амал дене палемдымак шуэш.
Мутлан, мемнам куандара Виче кундемысе марий-влакын пытартыш ийлаште ончыктымо чолга кумылышт да сомылышт. Нунын тыршымыштлан кӧрак 2024 ийыште Тужа районысо Покста селаште «Марий тӱвыра кече-влак» эртышт. Тиде сылне да пайрем кумылан погынымаште касвел-йӱдвел марий-влак шке чын куатыштым ончыктышт. Тыштак марий талешке Ош Пондакшын лӱмжӧ эше ик гана официально кӱшкӧ нӧлталте. Варажым Виче вел марий-влакынак тыршымышт почеш Ош Пондакшлан Шарнымаш Чапкӱ нӧлталте да официально почылто. Тау Алексей Кудрявцевлан да Василий Сизовлан.
Виче марий-влак чынже денак шкеныштын чолгалыкышт дене куандарат. Ме порын шарнена эше 1990-ше ийла мучаштак тӱҥалме да 2000-ше ийлаште шуктен шогымо поро сомыл-влакым Малмыж кундем Кетек велне. Нӧлталтыч тунам Чапкӱ-влак Акпатырлан, вара Полтышлан, тале марий вуйлатыше Григорий Посибеевлан.
Ойыртемалт шога шке семын шуктымо пашаже да лым лийде тыршымыж дене Тӱм-Тӱм велне Александр Петрушин. Куандарат Уржум марий-влак шкеныштын «Сай-мотор, Уржум» пайремышт дене. Чыла тидыжым ончыч шуктымо сомылын негызше кӱшеш ыштыме паша семын аклыман, шонем. Вет ятыр ий ончыч да кызытат ме Виче кундемысе кугуракна-влакым – Владимир Васильевич Унженин ден Николай Иванович Зайцевым – пример шотеш ужына.
Мутат уке, Виче марий-влак тачат ик эн чолга улыт. Теве пытартыш ийлаште гына Яраҥ кундемыште, 100 ий эртымеке, угыч Виче кундемысе «Марий ушем» шочо. Тудын вуйлатышыже Василий Сизов уло кумылын мер пашашке ушныш да ты сомылым шуктен шога.
Ты вел гычынак «Российысе марий-влак ушемын» пашаштыже поснак палемдыман Кильмезь кундемысе марий-влакын пытартыш ийласе сомылыштым. Куанен палемдена «Кильмезь марий» ансамбльым. Но тыште пашаже ансамбльыште гына огыл. 2024 ий, май тылзыште, марий вий-куатым чумырен, Марий погыным да марий илышым вияҥдымашке виктаралтше мероприятийым эртарышна Кильмезь посёлкысо кӱполатыште. Тыгодым чолгаеҥ Наталья Плетенёван тыршымыжым палемдыман.
Тӱрлӧ кундемлаште илыше марий-влак дене икте-весе коклаште кылым пеҥгыдемдымаште, марий-влакым ушымаште, ончык корным ончыктымаште кугу эҥертышлан да ончыко наҥгайыше вий семын шотлыман чылалан палыме «Марий ушемым». Тау мутым тудын вуйлатышыже, виян да тале марий Игорь Кудрявцевлан да тудын командыжлан каласыман. Нуно мыланна шке практический пашашт дене пример улыт да ушнаш, полшаш, пырля лияш мемнан кумылнам тарватат. «Российысе марий-влак ушем» нунын эртарыме чыла гаяк мероприятийыш ушнен. Кумдан палыме марий-влаклан Шарнымаш Чапкӱм шогалтымаштат, Муро да поэзий фестивальым эртарымаштат, марий калыкын ончыкылыкшо нерген тӱрлӧ йодышым каҥашымаштат.
Ме нунын дене да молын дене пырля лийынна да умбакыжат тыгак лиеш манын ӱшанен да ӱшандарен каласен кертына. Пырля ыштыме сомыл гына лектышан лиеш.
Пытарыш ийлаште куандара тыгак «Марий ушемым» Татарстаныште, Киров областьыште посна структур семын почмаш да нунын пашаштым вияҥдымаш. Кызыт нуно посна организаций семын улыт, но ик шонымаш, ик ончалтыш дене илат. Да чыланат шочмо калыкыштын ончыкылыкышт верч азапланат да тырашат, вий-куатыштым пуат. Татарстаныште марий-влак дене «Марий ушем» лӱм дене тыршымыштлан Иван Ивановлан, Елена Ирдугановалан, Киров областьыште Василий Сизовлан тау мутым ойлена.
Одо кундемыштынат мемнан сомылна шинчалан койшо лийын. 2024 ий кеҥежым Грах район Марий Возжай ялыш, Семыкыш ятыр-ятыр кундемла гыч чумыргышо калык пайремым ик шӱлыш дене эртарен колтыш, пырля ушнымашын куатшым шиже. Удмуртийыште илыше марий-влак шагал огыл йодышым тарватат. Чылажак илышыш иканаште пурталт ок шу гынат, тыштат мемнан ошкылна пеҥгыде, ӱшанле. «Российысе марий-влак ушем» лӱм дене Одо кундемысе землякем-влаклан кугу таум ойлем. Вет нуно мемнан эҥертышна улыт.
А шушаш 2025 ийыште «Марий ушем» пелен – тидымак «Российысе марий-влак ушем» пелен манме семын умылыман – Пошкырт кундемысе марий-влакат ушнат манын тыланыме шуэш. Тӱрлӧ амаллан кӧра нуно таче шке семынышт улыт. Но мыланна вет иктат тораште, ӧрдыжтӧ илыше марий уке. Мемнан толкынна Россий кумдыкышто марий-влакым ушен шога. Сандене сай пример семын тыгак Урал кундемысе марий-влакымат («Марий ушем» вуйлатыше Игорь Иликбаев), Сургут кундемысе марий-влакымат (чолгаеҥ Анатолий Алексеев) да моло-влакымат порын палемдыме да тауштымо шуэш.
Но уло мемнан вес тӱрлӧ ситыдымашнат… Чаманаш гына кодеш, ме, марий-влак, утыждене шелалт пытен улына. Чынжым каласаш гын, мемнам шеледен пытарен улыт.
Тиде шот дене таче иктым гына тыланыме шуэш: тиде шалатылмаш мыланна тунар кугунак ок мешай, но пайдажымат ок кондо. Мер сомыл пеш шуко да кумда умылымашан – чылаланат сита.
Сандене У ийыште ме иктыже весынам чытыше, колышт моштышо да колын шуктышо наций семын шкенам ончыктен кертына.
Ыштышаш сомылна шуко. Илышын тӧрсыржым ме мер вий дене гына тӧрлен огына керт гынат, айста мо кертмынажым ыштена. Тидлан вий-куатнам огына чамане.
Кузе ме ончычсо кугезына-влакын талын эртыме корныштым эскерена, тугак эрла у тукым мемнан мер сомылланна акым пуаш тӱҥалеш. А эн тӱҥжӧ – ме тачысе илышнам шот дене, радам дене виктарышаш улына. Да тышкак ушнаш ӱжына марий самырык тукымымат.
Эше ик гана – У ИЙ ДЕНЕ – 2025 ИЙ ДЕНЕ!
Пиал да сеҥымаш дене!
Тек тиде шомакем отчёт семын огыл йоҥгалтеш, а изирак иктешлымаш да ончыкылык корно виктыш семын ушешна кодеш.
Ушнымашна 2024 ийыште шинчалан перныше шагал огыл сеҥымашке шуктен.
Нимом ончыде, кугезына-влакын ойыштым эше ик гана ушештарыме шуэш: «Лийынна! Улына! Да лийына!»
ОНАВУЙ,
«Российысе марий-влак ушем» вуйлатше
Анатолий РАДЫГИН.