Кугу Ачамланде сар… Сеҥымашлан – 75 ий!.. Историйыште Шайра кундемлан улыжат ик обелиск гына лийын – тиде ончычсо школ воктене. Таче ынде тушто школжат уке – 2006 ийыште петыреныт. Икмыняр жап пуйто йочасадыш савыреныт да варажым суаслан ужаленыт. Кӧ петырен – ме таче палена. Тиде Марий Элын ончычсо образований министрже Галина Швецован инициативыж почеш ышталтын. Кӱштеныт мо тудлан тыге ышташ кӱшычын але шкеак марий ялласе школ-влакым петыркалаш йӱштӧ шӱман лийын – ме кызыт тидым ынена пургед. А калыклан чыным гына каласена: 100 ияш школым курымешлан тӱнчыктареныт. Жапыштыже тушто тунемме илыш шолын. Эсогыл тыште 1913-1915 ийлаште марий сылнымутнан классикше Сергей Григорьевич Чавайн туныктен. Тышечын лектыныт шӱдӧ дене пӱтынь марий Эллан палыме айдеме-влак. Нунын кокла гыч иктыже – Василий Ильич Ильин – 1982-1991 ийласе Марий Эл образований министр…
Ынде тушко миен лектат, ик могырым шӱйын пытыше оралтым оҥылашеш оваргыше шыде мугыля деч посна ончен от керт. Пытаренытше школым гына огыл, тыгак тудын кӧргыштыжӧ мо лийын, чылажымат кошартеныт! Шайра школышто пеш поян тоштер улмаш, маныт. Тудым тунемше-влак пырчын-пырчын погеныт, а туныктышо-влак кумылаҥден шогеныт. Но школым суас кидыш ужатымеке, иктат тушеч ты поянлыкым аралаш поген наҥгаен кертын огыл. Экспонат-влак лавыраш тошкалтыныт, документ, класслык журнал да молыжат варажым лум-йӱр йымак логалын, муртиен-шӱйын пытеныт. Маныт, ожно варвар-шамыч тыге ыштылыныт. А тачыже вет XXI курым… Школышто могай документаций лийын гын, у оза-влаклан ынже мешай манын, чылажымат ик лукыш кышкеныт. Тыштак лийын историй да краеведений материал, Руш Шайра (Шарибоксад) ялын 1905 ий годсо мланде шеледыме план-картше, уста туныктышо-краевед, поэт Петр Константиновын погымо Шайра кундем, тудын пӱртӱсшӧ нерген возен кодымо материалже да моло шергакан арверат… Вараже суас озан йырваш печен налме печыжат шӱйын йӧрлын, тудым Мӱшылыш (Морской глаз) канаш толшо-влак тулеш олтен пытареныт. Кызыт чылажат чара да пуста.
Но таче тидым тӱр гыч гына тарватышна. Пу, кагаз да молат шӱйыт, кӱртньым рӱдаҥше кочкеш. А кӱ-бетон дене ыштыме обелиск сӱмырла… Но нуным жапыштыже тӧрлатен шогет гын, тыге ок лий. Но вуйлатыше-влаклан тиде уто тургыжланымаш деч поснат сай. Вуйлатыме семын койытат, айда йӧра. Эх, илыш, илыш.
Школым петырыме деч вара обелиск нигӧлан кӱлдымыш савырнен. Ача-кочанан подвигыштым, неле сар корным эртымым шарныкташ шогалтыме Обелиск! Ондакшым тушко суас оза пуртен огыл – йырым-йыр печым печен шынден. А тудын «йоммекыже», пытартыш ийлаште, адакат нигӧланат кӱлеш лийын огыл: ни ончычсо туныктышо-влаклан, ни верысе Сотнур администрацийлан. Ял калык тушко пураш да иктаж-мом ышташ шекланен: вет закон почеш «собственнностьым» логалаш ок лий. Тек шӱйын пыта…
Шайра школ деч тораште огыл 2012 ий гыч кызыт марте ме муро, поэзий да куштымаш фестивальым кандаш гана эртаренна. Тудын лӱмжат поэзий кумылан, кумдан палыме поэт Алексей Александров-Арсакын корнылаж гыч: «Умбалне Элнет ӱмбал канде…» Фестивальлан ямдылалтме да эртарен колтымо тургымышто мемнанат жапна лийын огыл Обелискым тӧрлаш. Ме шкежат тыште ял калыкын кумылжым нӧлталаш жаплан толын лекше гына лийынна. Сандене пайремышкына толшо мӱндыр уна-влак деч шаланыше Обелиск шотышто ик гана веле огыл шылталыме шомакым колынна. 2015 ийыште Сотнур администраций ончылно ме тиде йодышым тарватенна ыле. Нуно ты шарныктышым олмыкташ ме шке пижына манын сӧрышт. Но нимо ыш ышталт. 2017 ийыште мемнан деке Волжский районысо пограничник-влак лектыч. Шотдымо улыда, тидымат ыштен огыда керт. Туге гын, ме, пограничник-влак, погынен толына да ачален кодена манын темлышт. Фестивальын вуйлатышыже семын мый тунамсе администраций вуйлатыше (але шогалтеныт гына ыле) С.Н.Миловидова деке лектым. Тудо колышт налят, лыпландарен каласыш: «Уке, тиде тендан пашада огыл. Тиде мемнан территорийыште, сандене ме тудым шке тӧрлатена». Мый умылышым: районысо пограничник-влакым Николай Семёнов вуйлата. А Николай Викторович – «Марий ушемын» еҥже. Да эше «Ужар» партийын Марий Элысе пӧлкажым вуйлата. Да эше тиде партий гоч 2016 ийыште Кугыжаныш думо депутатыш лекташ кандидат семын вийжым пыштен… Да эше 2017 ийыштак «Марий Эл вуйлатышым сайлымашке кандидат семын лектам» манын увертарен. Ну, ынде шоналтыза, тыгай еҥым кӧ, могай поселений администраций вуйлатыше «инвестор» шотеш ужеш? Сотнур администраций тунам лӱдын кудалтен. Уже цемент, еҥ-влак ямде улыт ыле, но мыланна туран каласышт: «Ида шӱшкылт, тиде тендан пашада огыл! Ме шке ыштена!» Кузе уке гын, тидын дене мый кӧнышым, конешне. Устав почеш, верыште чыла йодышдан администраций оза.
Но илышыште йӧршын вес семын улмаш. Мемнам, «Марий ушемым» да марий пограничный-влакым «кораҥза тышеч!» манын шӱкал колтышт. А шкеныштын ачалаш пижаш еҥ-влакым организоватлашат шотышт уке улмаш. Лач тӱҥалтышлан Сотнур ял шотан илем вуйлатыше С.Н.Антонов обелиск вуй гыч катлен вочшо (ала ала-кунамак катен кудалтыме?) Йошкар Шӱдырым пижыктыш. Умбакыже паша кужу жаплан чыгыныш. 2019 ийыште, мый, Сотнур ял шотан илем Погынымашын депутатше лиймекем, кок кум гана тиде йодышым пример семын тарватышым. Декабрь тылзысе сессийыште 2020 ийлан паша планыш пурташ депутат корпуслан темлышым. Но мо ӧрыктараже, верысе депутат-влак шукынжо колышт шинчат да мо кузежым огытат умыло. Мыйын темлымашем депутат-влак кокла гыч пелыже деч шагалракше «сайлан» шотлышт. Умылышо-влаклан тау. Погынымаш вуйлатыше гын кокытеланен йодыштшын койын жапым эртарыш. Тыге «ышташ кӱлеш» манме денак тиде йодыш киен кодо, паша планышкат ыш пурталт. Тидыже мыйым тунам пеш чот ӧрыктарыш (кеч мый айдемыже пеш ӧршыжак омыл гынат). Вет Обелиск – тиде ача-кочам, нунын илаш колаш кредалмыштым, вуйым пыштыше шӱдӧ, тӱжемле, миллионло салтакым пагален шарнымаш. А депутат корпусышто эше «торгаен шинчылтыт»… 2020 ий февраль тылзыште мыйым депутат гыч луктын кудалтышт. Уке, тыштыже нуно гына огыл, мыйынат титакем уло. «Марий ушем» йодыш дене шогылтын, отчёт-сайлымаш конференцийлан да шкемын 60 ияш лӱмгечемлан ямдылалте тургымышто депутат семын отчётым мучашке шуктен омыл: ямде документым подписатлаш Сотнурыш угыч миен лектын омыл. Эн оҥайже тиде историйыште – администрацийыш толза, тыланда кидпалым пышташ кӱлеш манын мылам иктат йыҥгыртен огыл. Кеч единорос-влакым кум-ныл гана отчетыштым тӧрлаш да ешараш, мучашке шукташ кӱштеныт. Ну, мо эртен – тудын кыша.
Депутат гыч «поҥгалтарышт» гынат, Обелиск йодышым ӧрдыжеш коден омыл. Администраций вуйлатыше В.В.Солдатов дене (тудо мыйын одноклассинкем) ик гана веле огыл Обелискым тӧрлатыме нерген телефон гоч ушештарен мутланенам. Тиде шаланыше шарныктыш нерген Волжский муниципал район администраций вуйлатыше Т.А.Ильинат, тусо моло чиновникат сайын паленыт. Ынде кочо шонымаш дене игылт воштылал гына ойлаш кодеш: «Очыни, нуно коронавирус дечын лӱдын шинченыт…» Вет такше шонет гын, кеч-могай жапыштат, кеч-куштат, кеч-мо шотыштат шкендым пыдал налаш эре амалым муаш лиеш. Нунат тыгак.
Но тиде пеле сӱмырлышӧ, «Вечная память бойцам, павшим за Свободу Родины» манме шемем пытыше, тӱс кайыше табличкан Обелиск 29 июнь марте Шайра кундемым мыскылен да шӱктарен шогыш. Мыняр «дикий турист», воктечше эртен кайышыла, тудым телефонышкыжо але фотоаппаратышкыже войзен налын да Марий Элын «позоржо» семын Интернетыш, Соцсетьыш колтылын… Тидыже марий калыкым мыскылыме дене иктак.
Сандене, марий пограничник-влакын Обелискым тӧрлаташ 2017 ийысе кумылыштым шарнен, Николай Семёновлан пӱтыральым. Тудо вашештыш: «Ме Эмековышто илена гынат, тендан верч кажне кеҥежым вожыл коштына. Айда, кок кече гыч «Марий заставе» дене пырля миен лектына. Цементым, серебрянкым да мо кӱлешым чыла шке намиена. Эсогыл ошмамат шке машина денак кондена. Мемнан шкенан профессионал-штукатурна уло. Иктат ынже мешай веле…» А мый маннам: «Шарнымашым пӧртылташ кӧ мешаен кертеш? Тидым шотдымо-шамыч гына ыштен кертыт!»
Тыге ме кок кече пашам ыштышна: 29-ше июльышто штукатуритлышна. Чамагаш гына кодеш, профессиональ-штукатур толын ыш керт. Шкаланнак ышташ логале… моштымына семын. А 1-ше июльышто ший тӱсан чия дене чиялтен шындышна.
Кумшо этапше тыгай лийшаш – «Марий ушем» да «Марий заставын» еҥже-влак, Обелиск деке погынен, тудын йыр кӱртньӧ печым шогалтат. Тыгак кажне печымеҥге вуйышто Йошкар Шӱдыр лиеш. Тыгак марла «Шочмо Элнан эрыкше верч вуйым пыштыше-влаклан курымаш чап» да рушла «Вечная память бойцам, павшим за свободу Родины» возыман кок табличке лиеш. Молан лач тыгай? Тыге возымо улмаш 1970 ийыште, тиде обелискым шогалтыме годым да тудо тыгак кодшаш. Лачак марла возымо табличке гына ешаралтеш. Пел курым шоген тиде Обелиск. Пытартыш жапыште намысым чытен. Ынде кечыйолеш ший тӱс дене чолгыж шога. Тау Юлсер районысо марий пограничник-влаклан да «Марий ушемын» еҥже-влаклан.
Тидын шотышто фото да екатеринодар-влакым лӱмынак историеш кодаш манын войзымо. Нунын кокла гыч икмыняржым Интернет-йолташна-влаклан темлена.
Мучашлан ик йодыш гына шочеш: возаш тӱҥалыт мо марий газет-влак, ойлаш тӱҥалыт мо марий радиошто тиде поро паша нерген? Ала… ала…
Лайд Шемйэр (Владимир Козлов), «Марий ушем» мер организацийын да «Ару Элнет» тоштер комплексын вуйлатышыже.
Снимкылаште:
1. Н.В.Семёнов Обелискым каткалалт сӱмырлен йогымо деч аралаш пижын. В.Н.Козлов, штукатур огыл гынат, кыртменак тырша. Теве тыге йылгыжалта Обелиск мер пашаеҥ-влакын тыршымыштлан кӧра.
Лайд Шемйэрын фотожо-влак.
