«Марий ушемын» кугу пайремже вашеш «Марий ушемын» кызытсе чолгаеҥже-влак ынде тӱрлӧ сомылым шуктеныт. Мутлан, «Марий ушемлан» – 100 ий» документ да материал книгам чумыреныт, тидлан пырчын-пырчын манме гай материалым погеныт.
Вес тӱрлӧ сомылжо – техникын тачысе йӧнжым кучылтын, фильм-влакым ыштен кодаш. Тиде – моткочак кӱлешан сомыл: вет 1990-ше ийлаште «Марий ушемым» угыч ылыжтыше-влак кокла гыч шукышт шоҥгемыныт. Нуным таче войзен (сниматлен) налаш огыл гын, варашат кодаш лиеш. Жап эрта, шагалын огыл илыш денат чеверласеныт…
«Марий ушемын» вуйвержым вуйлатыше Владимир Козловын проектше почеш 2013 ийыште 4 ужашан кугу передачым войзымо. Пел ий гыч вучыдымын чолгаеҥнан ӱмыржӧ кӱрылтӧ. Тудо кудло ийым гына эрталтен ыле.
Аркадий Романович Большаков 1990 ий гыч 1994 ий марте «Марий ушемын» ответственный серетарьжылан тыршен. Тудым шукынжо писе да пӱсӧ айдеме семын акленыт да аклат. Аркадий Романович волгенче гай йылт-йолт койыш-шоктышыж денат, пашам ыштен, кеч-могай сомылымат писын да лач ворандарен кертмыж денат моло деч ятырлан ойыртемалтын. Эше весат оҥай – А.Большаков ик эн действенный мер пашаеҥ лийын. Тудо микрофоныш моторын огыл ойлаш тыршен, а конкретно паша нерген кутырен, темлен, кожен… Южгунамже пӱсӧ йодышым тура шындымыж дене, изи-кугум ончыде, нунылан «саҥгаштлан» луктын ойлымыжо, «шокшым пуымыжо» дене ойыртемалтын. Сандене тудын деке отношеният тӱрлӧ лийын. Иктыже тиде айдемын выступленийже почеш «сарзе кумылжым» шуарен, весыже – «шуым шогалтен». Тидыжым ме шым ий ончыч войзымо видеофильмыштат ужына, пален налына.
Чаманаш гына кодеш, тыгай тале марий еҥын суапле пашаже да илышкорныжо нерген ик изи уверат лийын огыл ни В.Мочаевын (автор-чумырышо) «Кто есть кто в Марий Эл» (справчный савыктыш: республикыште кумдан палыме 1384 еҥ кокла гыч А.Большаковын лӱмжӧ логалын огыл. 2002), ни тудынак «Марийская биографическая энциклопедия» (Марий кундемын да марий калыкын историйыштыже 3849 лӱм коклаштат А.Большаковлан вер ситен огыл. 2007) справочный книгалаште. А «Энциклопедия Марий Эл» (Марий Эл Республик виктерын пунчалже почеш савыкталтын. 2009) нерген ойлашат нимом – марий чолгаеҥ-влак нерген тушко материал пычырик-кычырик гына пурталтын. Марий-влак лӱм дене ышталтше тиде энциклопедий марий-влакым пагалыдымашым ончыктен.
Но лийыныт да улыт чолга марий-влак, кӧмытын лӱмышт дене мемнан эртыме корнына пеш чак кылдалтын.
Аркадий Романович Большаков – Юлсер кундем Уворат-Чодыраял (Новые Параты) ялын шочшыжо. «Марий ушемыш» ушнымыж деч ончычат, варажат калык тазалык аралымаште тыршен. Тушечынак пенсийыш лектын. Тудын нерген посна кигамат лукташ лиеш.
А.Р.Большаковын лӱмжым «Марий ушемын» историйже нерген ойлымо годым моло чолга еҥ-влак дене ик радамыш шындена.
А нунышт теве кӧмыт улыт (Йошкар-Оласе-влакын кушеч улмыштым палемден огына ончыкто, тугакшат раш, шонена):
- Катаева Римма Григорьевна;
- Сануков Ксенофонт Никанорович;
- Гордеев Геннадий Филимонович;
- Абрамов Виталий Филонович;
- Эшкинина Элеви Андреевна;
- Иванов Иван Григорьевич;
- Патрушев Анатолий Степанович;
- Пектеев Василий Александрович;
- Яналов Василий Георгиевич;
- Шиляев Михаил Егорович (Шернур район);
- Шабруков Николай Иванович (Советский район);
- Попов Никандр Семёнович;
- Абрамов Николай Васильевич;
- Малинина Роза Алексеевна;
- Иванов Василий Васильевич;
- Искаков Аркадий Искакович (Исаевич) (Удмуртий);
- Унженин Владимир Васильевич (Виче кундем, Пыжанъю район);
- Александров Борис Александрович (Свердловск обл. Кугу Тавра);
- Ибулаев Георгий Ибулаевич (Уфа);
- Иванов Илья Иванович (Бирск);
- Токмурзин Роберт Ильич (Удмуртий, Наргынде);
- Япаров Моисей Япарович (Татарстан, Кна вел);
- Семенов (Татарстан);
- Иванова Людмила Васильевна;
- Васильев Владимир Васильевич;
- Попов Анатолий Геннадьевич;
- Ярмингина Лидия Михайловна (Уфа);
- Минеева Нина (Бирск)
- Антонова Надежда Ивановна (Нефтекамск)
- Асмаев Александр Асмаевич (Шаран);
- Григорьев Николай Федорович (Морко район);
- Яндаков Леонид Логинович (Морко район);
- Митькин Николай (Озаҥ);
- Александров Анатолий Александрович (Морко район);
- Валиуллин Олег Владимрович (Уфа);
- Кунакбаев Олег Кунакбаевич (Краснокам район);
- Новиков Семен Сергеевич (Уфа, Мишкан)
- Искандарова Вера Искандаровна (Уфа);
- Степанова Ираида Александровна (2003-2005);
- Максимова Нина Фёдоровна (2005-2009);
- Козлов Владимир Никифорович (2009-2010; 2015 гыч 2020 ий марте);
- Чашкин Евгений Витальевич (2010-2015)…
Тачысе чолгаеҥна-влакын лӱмыштым вес корнын ончыктена.
Мутат уке, тиде спискым эше ятырлан ешараш кӱлеш. Ме чыла тидым шотыш налына. Сандене, «Марий ушемын» пагалыме еҥже-влак, сайтнам тӱрлӧ кундемыште лудын шогышо-влак, ме тендан деке тыгай ӱжмаш дене лектына: тендан кундемыште «Марий ушемын» сомылжым тӱрлӧ жапыште талын да чолган шуктен шогышо еҥ-влак нерген мыланна возен колтыза. Эшеат сайрак лиеш ыле, возымо материалдам архив материал, фото, возымо йӱк да моло денат ешараш гын. Эн тӱҥ сомылжо – нине чолга марий мер пашаеҥ-влак нерген лишыл жапыштак материал-влакым ыштыман. Уке гын, шкеат ужыда, кугурак тукымна гыч шагалын огыл «каенат колтеныт». Экшыкым ужыда гынат, ида аптыране, ончыктыза, каласыза. Ме таче эртыме корнынам шымлыме да тӧрлымӧ пагытыште улына.
Темлымашдам, серышдам, материалдам “Вашкыл” лаштыкыште палмедыме контакт гочын колташ йодына.