(Ким Кирилловыичын 1993 ийыште возымо плёнко гыч расшифровко, 2014 ий)
Пединститутышто тунеммем годым тушто кугу историк Николай Васильевич Никольский пашам ышта ыле. Вара, МарНИИ-ш куснымекшат, ме тудын дене кылым кученна. Икана пединститутышто тудын деке зачёт сдатлаш пуренам. Шоҥго профессор тунам вик каласыш: «Я знаю, что ты хорошо знаешь историю народа мари. Откуда материал вычерпал?» Мый каласкалаш тӱҥальым. А вара эше йодеш: «Как ты начинал своё творчество?» Тудымат ойлен пуышым. Профессор кумылын колышто. Мучашлан «Отлично», – мане.
МарНИИ-ын архивыштыже машинке дене печатлыме ик документ уло: Пугачёв Озаҥ воктене сеҥалтмеке, шуко повостанец Виче мландышке, Уржум корнышко куржын. Никольский вара каласыш: «Шурабаш ялыште лийынам. Тушто ойленыт – Баса, кугу атаман-пугачёвец. Шурабаш – Эҥермучаш, пеле татар, пеле марий ял лийын. Баса, сеҥалтмекышт, тушечын шылын куржын».
Вара Баса шкаланже илемым ыштен, Шоркэҥер манын лӱмден. Вес ялже нерген 1927 ийыште ачамын возымо, «У илыш» журналыште печатлалтше «У илышым ыштена» очеркыштыже возымо. Пугачёв восстаний деч вара тышке Аблай лӱман татар куржын толын. Да Казанцев-влак, Аблинов-влак Аблан ялыште татар тукым улыт.
Шукерте огыл мутланышым Марий пединститутышто туныктышо Дмитрий Егорович Казанцев дене. Тудо шочынжо Мустай ял гыч. Тудо каласкалыш: «Преданий почеш, пеле татараҥше марий-влак, Озаҥ воктене сеҥалтмекышт, шылын куржыныт мемнан велке. Тыге ыштеныт Мустай ялымат. Тидлан лийын, мыйын фамилием – Казанцев, Пугачёвын вожшо».
Шуко еҥ тыге шона. Тыгак шотла университетыште туныктышо Шернур марий Анатолий Патрушеват. Тудын кугезе кочажат, Иван Семёнов, Пугачёв восстанийыште участвоватлен да варажым Шернур велке шылын куржын.
Баса, Шоркеҥер яллан, Мустайлан, Абланлан тӱҥалтышым пуышо атаман, варажымат лыпланен огыл. 1828 ийыште марий национальный движений тарванен. Южо литератор тиде фактым йоҥылыш ончыкта. XIX курымын 20-шо ийла мучаште лийше религиозный пудыранчыкым национализм ӱпшан манеш. А варажым, XX курым тӱҥалтыште, Марий Турек вел пудыранчыкым, национальный движенийын тӱҥалтышыжым, тыгакак вурсен аклат. Ик писатель шке повестьыштыже даже карт-влакым пирылан пукшыкта. А чынжым гын, пире-влак огыл кочкыныт нуным, а сур шинелян жандарм-влак поген налыныт. Историй книгаште кызыт возат: 1828 ийыште лийше пудыранчык, тыгак Марий Турек вел пудыранчык национально-освободительный толкыным тарватеныт да прогрессивный лийыныт.
1988 ийыште Озаҥышке Тукайын пайремышкыже логальым. Шурабаш-Эҥермучаш ял гыч марий-влак толыныт, шке самодеятельный выступленийыштым ончыктышт. Марла куштат, марла мурат. Вара каласышт: «Баса мемнан преданийыштына националььный герой лийын кодын. Тыйын фамилиет – Васин – Баса гычын, рушлаже Головин. Тудым варажым наҥгаеныт Петербургышко, тушто виеш тынеш пуртеныт. Николай I шке пуртен. Да тудлан Иван лӱмым пуэныт».
Но Баса да тудын тукымжо Иван лӱмым налын огытыл, Иванов лийын огытыл. Васин лийын кодыныт.
1938 ийыште йочапӧртыштӧ мый Пугачёвын кышажым тӱрлӧ книга гоч шке шинчам дене ужынам. Тиде ийын авам кенета колен, ончыч ачамын изажым, вара шкенжымат «ежовщина» пучымышышко ешареныт да поген налыныт. Тунам мый Ежово йочапӧртыш логалынам. Кеҥежым Элнет ден Ӱшӱт ушнымашке ме, детдомовец-влак, лагерь дене лектын улына. Тушто кугу тумо шога ыле. Верысе калык ойла ыле: «Тиде тумо – Пугачёвын».
Тиде ийын виян шолем лие, тиде тумым кӱдырчӧ рашкалтен да тудо кошкаш тӱҥалын. Ме, икшыве-влак, ик ялышке миен лектын улына. Тушто мыланна кугу пу кӱмыжеш киндым шулын пуэныт. Тулык йоча-влакым пеш чот сийленыт да каласеныт: «Тиде киндерке гычын шке жапыштыже Пугачёв кочкын. Тудлан когыльым, команмелнам кӱэштме, тудо пеш куанен, тауштен каен Юл велке».
Кызыт южо литератор воза: «Пугачёв Кокшайск тураште Юл гоч вончен. Тиддеч вара Кокшайск уездым йӧршын пытарыме. Ончет гын, Кокшайск уездым уездный реформо деч вара гына 1784 ийыште пытарыме. Пугачёв деч вара лу ий гычын. А Пугачев Троицкий Посад лишан Юл гоч вончен.
1939 ийыште мый Ежово йочапӧрт гычын Юрино йоча санаторийыш логальым. Тушто мый шоҥго матрос-влакын ойлымыштым кольым: «Тышечын Пугачёв вончен». Тиде лийын Троицкий Посад, кызытсе Марпосад тураште. Тиде ушеш мондалтдымын кодын. Йочапӧрт деч вара, медучилищыш пурымекем, марий литератур урокым куанен колыштым. Тушто оҥай ыле: руш йоча-влакым, кеч изишак марла моштышт манын, тиде моштымыштым першыл пашам ыштымышт годым кучылташ лийже манын, йылмын тӱҥ закономерностьшым туныктеныт. А мыланна, марий икшыве-влаклан, марий литературым лудыт. Демид Иванович Иванов, МарНИИ-ште пашам ыштыше, марий мутерын авторжо, медучилищыште марий литературым туныкта ыле. 37-ше ийла деч вара марий сылнымут книга йӧршын гаяк кодын огыл ыле.
Мый ончыч Ежово йочапӧртыштӧ рушла возаш тӱҥалынам. А вара Демид Иванович каласыш: «Тыйже марий улат, ачатше мыйын йолташем ыле». Вара мый марлаҥден возаш тӱҥальым, иктаж кок тылзе лудым «Акпай» повестем. Тиде уло чон дене, шыҥдарен возымо повестем мый шотлем эн сай произведениемлан. Лучко ияш рвезын возымыжо кызытат марий литературышто кодеш.
Варажым «Вӱтла лӱшка» да молымат серенам. Научно-краеведческий книгам савыктенам, но тиде произведением эн сай лийын. Варажым вигак Демид Иванович Иванов Василий Элмарлан, «Пиалан илыш» альманахын редакторжылан, ончыктен. Писатель ушемыште Сергей Николаев тиде произведенийым лудын лектын. Тудам Сергей Николаев пеш самырык ыле. «Салика» пьесыжым сценыште шынденыт гына. Тымарте шарнем: вичкыж капан, сур йолашан, ош тувыран, пеледышан тюбетейкым упшалше рвезе Писатель ушемын окргкомитетшым 37-ше ийла деч вара вуйлаташ тӱҥалын.
Варажым 1940 ийыште «Пиалан илыш» альманах Никандр Лекайнын «Кӱртньӧ вий» романжын кокымшо книгажым, Мичурин-Азмекейын «Коммунист Миклай» повестьшым печатлыш. Элмарын редактироватлыме «Акпай» повестем идалык мучаш марте киен, но «Пиалан илыш» альманахеш савыкталт лектын. Мый уже ойлышым, тиде произведением, лучко ияш улмем годым возымо. Тачат тудым ик эн сай произведениемлан шотлем. Да тиде тӱҥалтыш мыйын чоныштем ӱмырешлан кодеш.
Ежово йочапӧртыштӧ тунеммем годым чӱчӱм, Донской, оксам колтен 10 теҥгем. А тиде кугу окса лийын. Тидлан мый тетрадьым налынам да тушеч изи книга-влакым ыштенам. Тушанак Пугачёв нерген рушла возенам. Ежово йочапӧртыштӧ сай библиотеке ыле. Воспитатель Киселёв шукыжо «Знание – сила», «Техника молодежи» гай да моло изданий-влакым поген. Каласаш кӱлеш, изиш утыждене йӱмыжлан вашке паша гычын луктыч. Война жапыште мыйын «Марий коммунышто» пашам ыштымем годым тудым Совет уремыште вашлийым. Шукат илен огыл, вара колен. Пеш сай мура ыле «Степь да степь кругом»-ым да молымат.
Йошкар-Ола районым 1939 ийыште пытарышт, тудым Семёновка селашке кусареныт. А библиотекыжлан сай пӧрт уке ыле, сандене Ежовышко кондышт. Пуста пӧрт ыле, тушан район библиотекым вераҥдышт. Тушко цензор логалын огыл, сандене «У вий» журнал-влак, Сергей Чавайнын «Элнет» романже, Яныш Ялкайнын произведенийже-влак, Данилевскийын, Станюковичын, Мамин-Сибирякын да молынат произведенийышт улыт ыле.
Варажым война жапыште Семёновкышко логальым. Тушто у культур пӧртым ыштыме. Ежово гыч библиотекым тушко кондымо. Но тунам уже цензор ончен шуктен, шуко литературжым йӱлалтен. Тушечын мыйын ончыч лудмо произведений-влак уке улыт ыле: Озаҥ профессор вате Александра Фуксын Пушкин дене вашлиймыж нерген книгаже… да шуко молат. 1937 ийыште «Пугачевщина» лӱман книгам архив документ негызеш кум том дене савыктен лукмо ыле. Тидымат лудынам. Туткар ийлаште лукмо, комментарий сай огыл манын, тидымат йӱлалтеныт.
Но мыланем жапыштыже лачак тушто шуко сай книгам лудаш пиал логалын. Тидак латвич ияш рвезым повесть возаш таратен…
Илыш корныштем ятыр сай еҥ дене вашлияш, пырля пашам ышташ логалын. Тӱрлыжымат ужалтын. Марий-влак гына огыл, йолташ-влакем тӱрлӧ калык гыч лийыныт. Пошкудет акла гын, тунам шке калыкетат акла манын шонем. Теве чуваш-влак мыланем вич ий ончыч «Заслуженный деятель чувашской национальной культуры» лӱмым пуэныт…
А рвезе калыклан, поснак возышо-влаклан, пеҥгыдылыкым тыланем. Жап мемнан годымат куштылго лийын огыл. Туге гынат тыршенна, творчествынам вияҥденна.
Ӱшаныме шуэш марий рвезе тукымлан.
Каласкалымым
Лайд Шемйэр
1993 ийыште возен налын. 2014 ийыште расшифровкым ыштен.