2020 ий 16 мартыште патыр марий-влак кокла гыч адакат ик тале чолга мер пашаеҥнан шӱмжӧ кырымым чарныш: 1990-1992 ийлаште «Марий ушем» мер политик толкыным вуйлатыше Анатолий Степанович Патрушев каен колтыш. Тудо 1934 ий 12 апрельыште Шернур район Шӱкшер ялеш, туныктышо ешеш шочын. Кужу да суапле илыш корным эртен. Но 2005 ийыште тудым инсульт тӱкен. 86 ий кужытан ӱмырым илыме курымыштыжо 15 ийже йӧратыме шымлымаш да туныктымо пашажым, тыгак мер пашамат ыштен кертын огыл. Но еш коклаште эреак нӧлталтше кумылан улмыж дене ойыртемалтын, марий илыш кузе каен шогымым эре пален. Пӱрымаш деч кугу от лий, кушан тудо могай сапналтышым ямдыла, ончылгоч палаш ок лий, маныт. Туге гынат, пӱрымашын чыла савыртышыж дене вуй савалын келшаш ок лий. Таза лиеш гын, тиде пагытын ятыр кужытшым Анатолий Степанович марий калыклан ятыр пайдам ышта ыле. Но тазалык…
Шем паша деч лӱдын шоген огыл.
1989-1990 ийлаште «Марий ушем» виян мер толкын семын угыч ылыже. 1990 ий 7-8 апрельыште эртыше I Погынышто Анатолий Степанович Патрушевым вуйлатышылан сайлышна. Мемнан коклаште, мутат уке, тыге шонышо-влакат улыт ыле: «Ала-ала… Тиде учёный да депутат калыкнан чон йодмыжым да ӱшанжым шукташ тӱҥалеш мо?.. Власть воктен ок пызне?» Тӱҥалтыште тудым тыглай учёный, доцент да номенклатур депутат семын гына паленна. Вет тыглай калык дечын вес кандидатурым темлыме ыле. Тыгодымак вуйлатышылан темлыше тунамсе партий пашаеҥ-влакат А. Патрушевын «калык гыч лекмыжым да калык дене ойыраш лийдымын мо семын кылдалтмыжым» аклен шуктен огытыл. Шукынжо Анатолий Степановичын ола администрацийын погынымаштыже лачак «культур да калыклык-влак кокласе отношений» тутыш комиссийын вуйлатышыже улмыжым пален огытыл. Но Анатолий Патрушев вучыдымын калыкын ӱшанен пуымо пашажым чап дене шуктышо айдеме лийын кайыш. Тиде лӱм дене марий мер да политик историйын у йыжыҥже моткочак чак кылдалте. Эше теҥгече гына шочмо кундемнан историйжым кыртмен шымлыше, Марий кугыжаныш университетыште марий историйым туныктышо 56 ияш вийвал пӧръеҥ кенета, мыланна шукыланнат вучыдымын, «Марий ушемын» ончык виян наҥгайыше вуйлатышыже лийын шогалеш манын тунам шагалынже ӱшаненыт. Тӱҥалтыште тудо шкежат тӱрысшак ӱшанен огыл. Вет паша палыдыме лийын. Но тау тунамсе «помыжалтше» марий калыклан. Нуно чолган ушненыт да чыла шотыштат эҥертышыш савырненыт. Кызытсе гай шалатен пытарыме лийын огытыл.
Лач тыгерак ойлен ыле мыланем Анатолий Степанович 2010 ийыште тудын деке «Марий ушемын» коло ий ончычсо эртыме корныжо нерген материалым ышташ, ваш мутланаш, фото да моло йодыш дене полшаш йодын мийымем годым. (Вара тиде материал «Марий ушем» – марий куат» книгашке пурталте, тачат историйнан ик кӱлешан ужашыже семын аклалтеш).
Ты вашлиймаште мыйым теве мо ӧрыктарыш: «Марий ушемын» I Погыныштыжо тынар делегат-влакын тудын верч уло кумылын йӱклымӧ тат шкенжым пуйто йӧршын вашталтен. Анатолий Степанович калыкын ӱшанжым сулаш вуйжыге манме гай тушко «шуҥгалтын». Тиде пагытыште «Марий чаҥ» газет чарныде икте почеш весе лектын шоген. Тудым марий калык коклашке шаркалаш, угыч вес номерым савыктен лукташ шийвундо кӱлын. Оксам иктат конден пуаш вашкен огыл. Шукыжым шке кӱшеш ышташ логалын. Чыла тидым шотыш налын, 1990-1991 ийлаште историй науко кандидат, Марий университетын доцентше, икмыняр шымлымаш книган авторжо – Анатолий Патрушев – вачеш котомкам, кидмучашеш кугу сумкам сакен, я шкетын, я «Марий ушемын» иктаж ӱшанле айдемыж дене пырля ты газетым шаркалаш калык коклаш лектын. Эсогыл, 2010 ийыште шарналтен ойлымыж семын, нигунам ыштыдыме сомыллан тунемын – «газет дене торгаяш». Шеҥгечше ала-кудо марийже воштыл ончен шоген гынат, А. Патрушев умылен да ойырен налме корно дене пеҥгыдын ошкылын: кӱлеш пашам кӱлеш семын шуктыман!
Тыге тудо Марий кундемысе районлаште гына огыл, тыгак Пошкырт да Виче кундемлаште чӱчкыдынак лиеден. Тунам эрвел марий-влак марийын ончыкылыкшо верч шогымо да чолгалык шотышто поснак ойыртемалтыныт, лач нунын декак чӱчкыдын корным кучаш кумыл эре лийын. Шукын тудым порын да уна семын, родо-шочшым вашлийын моштышо сагыныше оза семын вашлийыныт, калык дене шинчаваш ужын мутланаш чыла йӧнымат ыштеныт. Мер пашаште тыршыше Александр Минилбаевлан поснак таум ыштен ойлыш. Кугу должностьышто лийын огыл гынат, сын-кун, капкыл шотышто пеш ойыртемалтын огыл гынат, тиде айдеме уло шӱм-чонжо дене шке шочмо калыкшын ончыклыкшо верч йӱлен, чыла неле-йӧсым чытен лекташ ямде лийын. Лач тыгаяк лийын Анатолий Степанович шкежат. Сандене тунамсе икте-весым умылымаш сай лектышым пуэн.
Шарналтыш тунам А. С. Патрушев 1990 ийыште Йошкар-Олан погынымаштыже икымше гана тӱрыс МАРЛА выступатлымыжым да «Тиде националистический выступлений!» манын южо марий огыл депутатын шеҥгеч кычкыркалымыжымат.
Илыш вашталтыш.
Южышт таче игылтынракат пелештен колтен керыт: мом кычал коштыныт Башкирийыш, Киров областьыш шумеш?! Да эше котомкам сакалтен… да эше рейслык автобус дене. Теве таче чыла уло – интернет, электрон почто, ватсапп, вайбер, … да мо гына тушто уке. Но кугурак тукым тыгай ончалтышлан ок ӧпкеле. Вуйым гына савалта: кажне жапын шке ойыртемже. Нуно шарнат веле огыл, шкештат тудо жапыште «Йошкар-Ола – Уфа» автобус маршрутым почмо верч тавадаҥ шогеныт. Лийын тыгай маршрут. Палена, вет лийын вес илышат: ожныракше вӱдкорно але имне дене Пӱрӧ олаш шумеш шуыныт, пидме йоланат коштыныт… Чылажат лийын.
Мый ончычшат Анатолий Степановичын поро пашажым ятыр паленам, шкежат тудо годсекак «Марий ушемын» еҥже улам. Но 2010 ийысе мутланымаш деч вара тудын деке пагалымаш эшеат кугеме да ӱмырешлан лакемалт кодо. Сандене 2017 ийыште, «Марий ушемын» шочмыжлан 100 ийым пайремлаш ямдылалтме жапыште, ушемнан почётан членже-влак коклашке тудын лӱмжым эн ончыч шындыме.
Тыштак палемден кодыман шонем Патрушевын вес тыгай лӱддымылыкшымат. 1992 ий май тылзыште «Марий ушемын» II Погынжо олмеш «Марий калыкын Погынжым» увертараш вуйлатыше семын тудо тореш лийын огыл. Тидыже марий историйыште ик тыгай кугу ошкыл лийын. Йодышым тыге тура шындымеке, эсогыл Погын гычын тунамсе президент В. М. Зотин лектын каен (тидын нерген Владислав Максимович дене вашлийын материалым ышташ шонымаш уло).
Тачат ик шонымаш нулта. Мыйым гына огыл…
Марий кундем да марий калык ончыч шумо сеҥымашыж гыч пеш шукыжым 2000 — 2017 ийлаште йомдарыш. Кугыжаныш кучем да виктер шотыштат, мер сомыл шотыштат. Таче ятыр марий еҥ зомбированный семын ила – Маркелов годсо коса. А марий йодышым арален выступатлыше еҥым тудак пуйто шӧрын онча. Пуйто тудо шкеже огыл «тореш» айдеме, а марий йодышым пӱсын да тура тарватыше кеч-могай еҥ – тиде «подыш пурыдымо ӧрдыжлу». А меже манына: кӧ тиде кужу да неле жапыште Маркелов воктен шокшын пызнен (меже тыгай-влакым мыскыньлан шотлена), тудо тачат марий йодыш дене спекулироватлымаште кул гына лийын кодын.
Марий газетлаште, «Марий Эл радиошто» але «Марий радиошто» «Марий ушемын» 100 ияш корныжо нерген, эртен кодшо жапысе тале марий-влак нерген, мутлан.М.Е.Шиляев, Н.И.Шаруков, А.Р.Большаков, Н.В.Абрамов, В.В.Васильев (1990-ше ийласе тале марий-влак)… да моло нергенат шагал дечат шагал материалым ужынна, колынна. Ала-кудыжо нерген иктаж материалым пырт ямдылат гынат, нунын «Марий ушем» дене кылдалтмыштым ончыктыде кораҥ каят. Пытартыш кум-ныл ий жапыште эсогыл «Марий ушемын» ыштыме пашажымат, курымаш юбилейжымат уждымо-колдымо гайрак кораҥ каяш тӧчымашым шижына. Тыгодымак пытартыш жапыште «Марий Эл» ГТРК «Марий ушем» нерген икмыняр «шем передачым» пуйто лӱмынак калыкым мемнан ваштареш шогалтыме амал дене эфирыш лукто. Сандене ме тидым такеш кодаш огына шоно.
Но айста ончалына, кӧн нерген ме шке марий калыкнам ынена палдаре, журналист-коллегына-влак? Тидын нерген раш каласен пуа А. С. Патрушевын эртыме корныжо да ыштен кодымо суапле пашаже, тудын чап лӱмжӧ.
А Марий Эл Республикын властьшылан каласена: кӱлеш-оккӱл, шолашке да пурлашке кӧлан шуын тудлан «За заслуги перед Республикой Марий Эл» орденын медальжым пуэден ышда пытаре (ончычсыжат, тачысыжат). А чын марий-влакым ӧрдыжеш кодеда. Виклан йодына: кӧ тыге «пайледылеш»?
А.С.Патрушев 1957 ийыште Марий педагогике институтым, 1963 ийыште СССР Науко Академийын Озаҥысе филиалыштыже аспирантурым пытарен. Марий калыкын эртыме корныжым шымлыме пашам уло вийын шукташ манын, Марий науко шымлыше институтышто кужу жап тыршен, историй пӧлкам вуйлатен. 1978 ий гыч Марий кугыжаныш университетыш куснен, иктежле историй кафедрым вуйлатен, историй-филологий факультетын деканже лийын, тӱрлӧ шӧрынан сомылым ятыр шуктен. Шӱдӧ наре шанче пашам возен да савыктен. Тудын 1973 ийыште савыктыме «С.Чавайн в Казани. Годы учёбы в учительской семинарии.» очерк книгаже – архив материалым да фактым кучылтын да почын ончыктымо шотышто таче мартеат ик эн келге да негызлыме савыктыш. Лектышан сомылжым аклен, А.С.Патрушевлан Марий Эл Республик шанчын (наукын) сулло пашаеҥже чап лӱмым пуэныт.
Ала вара тыгай еҥ-влакат марий тӱнялан палдараш йӧрдымӧ улыт?
Тыгодымак палемдыман – тыгай але тыгайракак тале еҥже-влак «Марий ушем» радамыште 1990-2020 ий пагытыште тесте дене лийыныт.
Ала вара мемнам, тачысе тукымым, калыкнан тале ӱдыр-эргышт-влак деч виеш кораҥдаш цельым шынденыт? Кӧ? Могай кӱкшыт гыч? Молан? «Марий ушем» лӱмлан кӧра мо? Але таче мартеат шкеныштым «изирак озалан» шотлышо-влакым ала-могай тӧрлаташ лийдыме намыс нулта?! Тыге гын, йот тӧра-влак дене пырля тачысе марий тукымын ик ужашыже историй ончылно пеш кугу языкыш (сулыкыш) пура.
Тыгак ончат тачат южо редакцийыште. Пуйто нимат вашталтын огыл. Вет тӱняште чыланат палат, эсогыл шукышт шарнат, «Марий ушемын» I Погынжо 1990 ий 7-8 апрельыште Йошкар-Олаште эртен. Тиде чынже денак марий мер илышым угыч ылыжтарыме да ылыжме татше ыле. Тушко марий калыкын эн ушан-шотан, чолга, марий илышым вашталташ уло вийыштым, варажым шукышт илышыштымат пуаш чаманыдыме еҥ-влак чумыргеныт. Да таче тидын нерген ойлаш але возаш огыт тошт, пуйто вӱдым подылыныт. Мо лийын пытенда, марий-влак?
Вот тыгайрак шонкалымашым тарватыш чон почын каласен, вуй савен Анатолий Степанович дене чеверласымаш.
Но «Марий ушемым» тупела аклымаш, молан тудын ӱмбак тынар йӱштын ончымаш нерген кумданрак вес материалыште возена. А кызыт калык лӱм дене (жапыштыже пален да тидым ыштен шуктен огынал гын) 30 ий ончычсо «Марий ушемын» икымше вуйлатышыже Анатолий Степанович Патрушевлан «кийыме мландет мамык гай пушкыдо лийже» манына. Лишыл родо-тукымжо, йолташыже-влаклан «Марий ушем» мер калыкын лӱмжӧ дене чаманымашнам каласена.
Лайд Шемйэр (Владимир Козлов), «Марий ушем» мер организаций правленийын вуйлатышыже.