2021 ий мо дене ойыртемалташ тӱҥалеш да историеш кодеш – тиде ончыкылык сомыл, идалык мучко шуктен шогымо паша. Санденак марий мер пашаеҥ-влак ий тӱҥалтыштак чолгалыкым ончыкташ вашкат. Эн ончыч «Марий ушем» шке паша сомылжо дене ойыртемалте.
Тидлан амалжат вигак лекте. Кодшо идалык мучаште мутланен келшыме деч вара, У ийыште вигак пашалан шуын пижаш манын, Татарстан Республикысе Чалла (Набережные Челны) олаште 3 январьыште шахмат дене йолташле турнир эртыш. Тудын лӱмжат жаплан да тиде шӱлышлан келшен толшо – «Шахмат – йолташ-влакын модышышт» («Шахмат – игра друзей»). Ик эн кугу шонымашыже тыгайрак ыле: марий-влак илыме кундемлаште родо кылым пеҥгыдемдаш, шахмат йӧн дене марий йылмын кӱлешлыкшым кумдаҥдаш, самырык тукымым тышке шупшылаш да нуным икте-весышт деке лишкырак ышташ.
Турнир ӱжын да ушен
Турнирыш кум республик гыч – Татарстан, Одо да Марий кундемла гыч – коло утла еҥ чумырген ыле. Нунын кокла гыч латкокытынжо шахмат оҥа воктеке таҥасаш шинчыныт. А молышт, вашлийын, жапым пайдалын эртараш уна-влаклан йӧным ыштеныт. «Марий ушем», марий мер толкын-влак дене кылдалтше, ончыкшым тургыжландарыше йодыш-вакым каҥашаш толшо-влакат шагал огыл лийыныт.
Эн ондак шахмат дене кылдалтше йодышым почын пуаш сайрак, шонена. Модаш кумылан-влак кокла гыч нылытынже Марий Эл гыч лийыныт, а молышт – Татарстан гыч. Судьялан Морко кундем гыч мийыше, шахмат дене спорт мастерыш кандидат Олег Ивановым сайлышт. Мутат уке, турнирыш толшо-влак тӱрлӧ кундем гыч веле огыл, тыгак мастарлык шот денат тӱрлӧ кӱкшытан да тӱрлӧ опытан лийыныт: мастаржат, ял гыч толшо тыглай гына шахматым йӧратыше самырыкшат, илалшыракшат. Но нуным ик шонымаш ушен: шке мастарлыкым шуараш, марий ден марий еҥ кокласе вашкылым пеҥгыдемдаш да умбакыже шуяш.
Сеҥыше-влак
Икымше верыш Марий Эл Морко район гыч Олег Иванов лекте. Мутат уке, опыт тудо – опытак. Да эртыме корныжат шкеж нерген палдарен. Кокымшо верыш лекте шахмат дене спорт мастерыш кандидат, Татарстанысе Кукмарий район гыч Владислав Абдулов да кумшо верыш Марий Эл Советский район гыч шахматист-разрядник Евгений Иванов. Модмашын условийже почеш, сеҥыше-влаклан окса премий пуалте. I вер – кум тӱжем, II – кок тӱжем да III – ик тӱжем теҥге. Модмашым эртарыше-влак (В.Р.Галиев, Е.Т.Ирдуганова, И.И.Иванов, И.М.Кудрявцев) тидлан спонсор-влакым муыныт, турнирыш толшо-влаклан чылажат кумылло лийже манын тыршеныт. Поснак кугу таум ыштыман кугу надырым пыштыше-влаклан – Актаныш район Йӱштӧ Памаш ял гыч предприниматель, чолга мер пашаеҥ Елена Тимерьяновна Ирдугановалан да Менделеевск район Элнет ял гыч фермер, чолга мер пашаеҥ Иван Иванович Ивановлан. Тыгак Марий кундем гыч командым чумырен кондышо, «Марий ушемын» вуйлатышыже Игорь Кудрявцев да ты мер организаций вуйверын еҥже-влакат ятыр пӧлек дене толыныт. Нуно шахмат дене модшо-влаклан гына огыл, тыгак уна ден организатор-влакланат коло вич пӧлекым ыштеныт. Нунын коклаште Валентин Колумбын 4-ше да 5-ше томышт, А.Александров-Арсакын да моло марий автор-влакынат книгашт, пырдыжеш пижыктыме марий календарь, «Марий ушем» газет да молат лийыныт. Икманаш, иктат пӧлек деч посна кодын огыл. Тидын годымак, амал дене пайдаланен, Чалла оласе «Калык-влакын келшымаш пӧртыштлан» (Дом дружбы народов). Чалла оласе Марий национально-культурный автономийлан посна книга пӧлекым кучыктымо.
Икманаш, келшымаш турнир моткоч кумыллын да чынже денак келшымаш шӱлыш дене эртен. Тидлан модыш тӱҥалтыште да мучаште «Калык-влак келшымаш пӧртын» директоржо Ландыш Рифовна Ишалинан мутшат кумылаҥден. Тудын палемдымыж почеш, Чалла оласе коло утла тӱрлӧ-тӱрлӧ калыкын общиныже-влак кокла гыч марий национально-культурный автономий ик эн чолгалан шотлалтеш. Марий-влак эреак кумылан, ала-мом уым ышташ шонышо, икте-весе коклаште кылым пеҥгыдемдаш тыршыше улыт. Вот теве идалык тӱҥалын веле, марий-влак адакат, чумырген, вӱден наҥгайыше гай улыт. Моло-влак эше У ий пайремым шуйдарат, а марий-влак уже мер пашашкат ушнен шуктеныт. Чалласе Марий национально-культурный автономийым вуйлатыше Валерий Галиевлан поснак поро кумылын тауштымаш да сай ончыкылыкым тыланымаш йоҥгалте.
«Марий ушемын» ончыкылыкшым каҥашеныт
Шахмат турнирыште йолташла вашлийын таҥасымаш чылаланат сай кумылым пуыш. Вет ты мероприятийын кокымшо йодышыжо лачак марий мер толкын-влакын ончыкылык пӱрымашышт нерген ыле.
Кузе ме палена, ынде икмыняр ий годсек марий мер толкынышто ятыр умылыдымаш шарлен. Мутат уке, тидыже тӱрлӧ амаллан лектын шоген, илыш тӱрлӧ велке лупшалтме дене кылдалтын. Да нунын коклаште ик тыгай амалже – национально-культурный автономийын мер илышыш толын лекмыже…
1990-ше ийласе мер толкын историйым шергалаш гын, тунам Одо, Татарстан, Киров область кундемлаште Виче ден Чолман кокласе «Марий ушем» виян пашам ыштен. Тиде толкынлан негызым пыштыше да тунам мер сомылым чолган шуктен шогышо мер пашаеҥ-влакым А.Искаковым, Н.Семёновым, Семеевым, М.Япаровым, Н.Зайцевым да шуко молымат поро мут дене шарналтышт. Но 2005 ий деч вара тысе мер илыш ятырлан вашталтын. Тыгодымак утыжым вияҥын огыл. Ончычсо «Марий ушем» организаций-влакым Одо республикыште ондакракак вашталтышт, а Татарстаныште 2009 ийыште национально-культурный автономийыш савырышт. Кузе таче рашемеш, тидын дене марий мер толкынлан эҥгекат ышталте. Ик могырым пуйто виктарыше власть дене кыл пеҥгыдеме, но тыгодымак марий-влакым вес эҥгек ваҥенак шоген: тыглай калыкын, ялысе-влакын мер илыш деке кумылышт йӱкшен, шукышт кораҥыныт. Мутат уке, шукышт шоҥгемыныт. Мероприятий-влак утларакше власть да марий кокла гыч лекше чиновник-бюджетник-влак коклаште гына шукталтме гай койын. А чынжым гын, калык инициативе манмет шулен.
«Таче, мемнан тале мер пашеҥна-влакын опытыштым, шкеныштым чаманыде тыршымыштым шотыш налын, ме калык дене ожнысо семынак ик ой дене пашам шуктен шогымашнам пӧртылтышаш улына» – теве тыгайрак шонымаш лийын ты погынымаште кажныжын.
Татарстаным налаш да чон почын каласаш гын, кызыт тушто сӱрет утыжым ок куандаре. Да, Татарстанысе марий-влак чолга улыт. Но мер илышыште икоян улыт манаш ок лий. Мутлан, пытартыш ийлаште тыште кокыте шелалтмаш, икте-весым умылен шуктыдымаш чотак шинчалан перна. Эн тӱҥжӧ – мер сомылым чон йодмо почеш да шке семын чолган виктараш тыршыше-влакым национально-культурный автономийын еҥже-влак ӧрдыжкӧ шӱкаш толашат. Икмыняр тыгай умылыдымаш Удмурт Республикысе марий-влак коклаштат жапын-жапын шочеден…
Тиде ситыдымашым сеҥен лекташ манме шонымаш денак шахмат турнир кечын «Марий ушем» вуйверын кумдаҥдыме погынымашыжым эртараш мутланен келшыме ыле. Тиде лие кечывал кочкыш деч вара, посна кафеште.
Мом темленыт «Марий ушемлан»
Погынымаште Марий Эл гыч «Марий ушемын» вуйверже гыч ныл еҥ лийын (вуйлатышыже И.М.Кудрявцев тыгак шахмат турнир оргкомитетыш пурен). Тышкак ушненыт Удмурт Республикысе «Одо марий ушем» гыч А.И.Радыгин да Алнаш район гыч мер пашаеҥ Б.Н.Иванов, а Татарстан гыч – «Марий ушемын» шукертсе еҥже И.И.Иванов, Актаныш район гыч чолга мер пашаеҥ Е.Т.Ирдуганова да молат.
Ончышаш паша радамышке ик тӱҥ йодыш шындалтын: «Марий ушемын» пашажым кумдаҥден колташ, Татарстаныште да моло кундемлаште «Марий ушемын» сотыжо-влакым угычын почедаш».
«Марий ушем» вуйверын вуйлатышыже И.М.Кудрявцев «Марий ушемын» тӱҥ шонымашыже-влак дене палдарыш, шуктен толмо сомылын лектышыже да вашлиялтше чарак-влак нерген умылтарыш. Тудын ойжым пеҥгыдемдыме семын, Менделеевск район Элнет ялын эргыже И.И.Иванов мер толкынын тачысе нелылыкше, икте-весе коклаште умылыдымашым кораҥдыме, ик ой дене пашам ыштыме да тидлан «Марий ушем» йыр чумыргаш кӱлмӧ нерген шокшешт ойлыш. «Татарстаныште Озаҥ оласе НКА да республикысе региональный НКА улыт. Но ме нунын деч шинчалан койшо лектышым огына уж, калыклан полшымыштымат огына шиж. Шукыж годым нуно мемнан гай общественник-влаклан тореш гына ыштылыт да эше чолга мер пашаеҥна-влакымак ӱлык шындаш, темдаш тӧчат…»
Можга оласе национально-культурный автономийын вуйлатышыже Б.Н.Иванов НКА-влакым ыштыл пытарыме да нунылан нимогай полыш уке манме йодыш йыр кугу да тура мутланымашым тарватыш: «Эсогыл отчёт ышташ йодмо еҥланат, бухгалтерлан, шке кӱсен гыч тӱлаш верештеш. Тиде шот мо? А идалыкыште мыняр отчётшо – шотлен от пытаре. Районлаште НКА-влакым почмо годым ме тыланда окса денат, моло шотыштат полшаш тӱҥалына манын ӱшандарен ондалышт. Ынде мыняр ий эртыш – ни окса надыр полыш уке, ни вестӱрлӧ полышет уке. Эн тӱҥжӧ – нимогай паша ок кай. Сандене ме лучо «Марий ушемыш» ушнена да кеч шкаланна шке пайдам ышташ тӱҥалына…»
«Марий ушемын» ӱжмыж почеш Ижевск ола гыч ты кӱлешан вашлиймашке «Одо марий ушемын» еҥже А.И.Радыгин ден Грах районысо НКА-н вуйлатышыже Е.Л.Кузнецова толыныт. Анатолий Ильич пытартыш жапыште «Марий ушем» дене пеҥгыде кылым куча. XI Марий калык Погын деч варат тудо мемнан дене вашлиймашке кумылын тольо да тудак «Марий ушемлан» вес кундемалсе мер организаций-влак дене «соглашение о намерениях» манме документым ямдылаш да ончыкшым тиде документ почеш пашам шуктен шогаш темлен ыле. Икмыняр тура йодышлан вашмутым пуымеке, А.И.Радыгин угычын тыгай темлымашым ыштыш: «Россий кӱкшытыштӧ ыштыман виктызе (кординационный) комитетым. Да тудлан «Марий ушем» лӱмым пуаш. Мемнан чонышто да вӱрыштӧ лийын да кодеш «Марий ушем»…» Тиде ой дене погынышо-влак чылан келшеныт, «Марий ушем» вуйверын еҥже-влак нылытынат тидын «верч» йӱкленыт.
Грах районысо НКА-н еҥже Е.Л.Кузнецова мер организаций-влаклан грант дене пашам чолганрак ышташ кӱлмӧ нерген ешарен ойлен.
У жап у семын шуктымо сомылым йодеш
«Марий ушем» вуйверын еҥже В.Н.Козлов организацийын тачысе илышыже, шуктымо сомылжо дене кӱчыкын палдарен да 2021 ийыште пырля мом ышташ лиймым радамлен темлен. Нунын коклаште теве мом палемден кодаш лиеш: Виче-Чолман кундемысе (поснак Татарстан да Одо Республик кумдыкышто) историйым, эртыме корным, лӱмлӧ еҥ-влакын пӱрымашыштым шымлен, чыла тидым газет, посна брошюр, эсогыл шымлыме книгашке чумыраш. Лӱмлӧ еҥ-влак лӱмеш шарнымаш оҥам, а кушто кӱлеш гын, тушто эсогыл шарнымаш чапкӱм шогалташ темлыме да нине ой-влакым сайлан шотлымо.
Шонымашым шукташлан тыгак «географийым шарыман». Вет «Марий ушем» велке шогышо-влак ятырын улыт. Мутлан, Хант-Манси кундемыште «Югра Марий ушемым» официальнын регистрироватлыме. Кызыт тушто чыла гаяк марий мероприятий-влак тусо «Марий ушемын» вуйлатымыже да виктарен шогымыж почеш эртаралтыт. Эсогыл Марий кундем гыч мийыше чиновник-влакат НКА деке огыл, а эн ончыч Р.Б.Сунгурован вуйлатыме «Марий ушемже» деке лектыт. Москошто гын «Марий Эл землячестве» дене кыл ончычсо гаяк пеҥгыде. Туге гынат Москваште «Марий ушем» лийшаш. Мыланна ятыр гана темлат: эртарыза «Марий ушем» лӱм дене мероприятийым тушто. Тидыже марий калыкын тӱрлӧ проблемыж ӱмбак вниманийым ышташ кугу йӧным луктеш. Чын ой-каҥаш. Сандене Москошто «Марий ушемым» почмо йодышат ик эн тӱҥыш савырна. Тыгак Санкт-Петербургыштат «Марий ушемым» почаш кӱлешлыкат, шонымашат, ӱшанат уло. Тыгодымак ятыр йодыш тарвана Башкортостанысе марий-влак коклаште угыч «Марий ушемым» ылыжтарен колтымо шотышто. Тушто сӱрет нелырак. 1990-ше да 2000-ше ийла тӱҥалтыште кажне марий районышто ныл-вич «Марий ушем» лийын гын, тачеш ик пеҥгыде организацият уке. Эрвелмарий родына-влакын чолгалыкышт иземын… ала кӱшыч тыгай ой тарванен да нуно изиш айманеныт. Туге гынат Башкортостаныште регион кӱкшытан «Марий ушем» организацийым почмо йодыш ик эн тӱҥлан шотлалтеш. Мут тарванен тыгак Киров, Угарман, Свердловск, Пермь областьласе марий-влак коклаштат ушемым официальнын почмо, мер толкыным угыч иландарыме шотышто.
«Марий ушем» вуйверын еҥже-влак регистраций йодышым тачысе кече гычынак тарватен колташ пунчалыныт. Сандене ты йодышым илышыш пурташ Элнет марий И.И.Ивановлан ӱшанен кучыктеныт. А Йошкар-Ола могырым чыла шот денат полшаш вуйверын еҥже В.Н.Козловым темленыт. Чыла тидым вуйверын еҥже-влак йӱклымаш дене ик ой дене пеҥгыдемденыт.
Ынде ончылно кугу сомыл-влак вучат. Погынышо-влак тидым шуктен кертына манын ӱшанен ойленыт.
Тидлан у сомылымат ямдыленыт: Татарстанысе чолга мер пашаеҥ-влакын да «Марий ушем» вуйверын еҥже-влакын мутланен келшымышт почеш Актаныш районышто черетан волейбол модмашым февраль кыдалне эртараш мутланен келшеныт.
Эскерыза «Марий ушемын» увержым.
Чыла кумылан-влакым пагален ӱжына да вучена.
В.Козлов. «Марий ушем» вуйверын еҥже.
Йошкар-Ола – Чалла – Йошкар-Ола.
