Пагалыме лудшына-влак – садак вет ты сайтым шукынракше марий-влак але марий йылмым умылышо-влак (умылаш тыршыше-влак) гына лудыт. Ну, сӱретшым утларакын ончал эртат, шонена.
Паледа мом мый ыштынем ты гана тиде сайтыште? Огыда тогдае? Очыни, неле тогдаяшат. Молан манаш гын Лайд Шемйэрын лӱмнерже утларакше шымлымаш паша, журналистике, мер паша дене кылдалтын…
Ты гана мый кӱшнӧ ончыктымо, кумдан палыме тиде кум лӱмым кучылтын, РЕКЛАМЫМ ыштынем. Молан? Умылтарем. Рекламе деч посна, тавар-сатум палдарыде – тудо шке ок тарваныл. Рекламе деч посна шергыракынат от ужале, шулдыракынат от нал. Но, чу-чу, ида вашке, кид лупшалын, ну, муынат вет жапымат манын, кораҥ каяш. Вет тӱня кумыкталтын огыл. Илаш тӱҥалына эрлат, кумыштат. Йылмынамат, сылнымутнамат вияҥдаш тӱҥалына эше.
А вот РЕКЛАМЕ сылне лийшаш. РЕКЛАМЕ моткоч шкешотан да иканаште кум еҥлан пӧлеклалтеш. Моланжым – мучаштырак умылтарем.
«В. Колумб. Ойырен чумырымо ойпого. Вич том дене лукталтеш» проект 2003-2010 ийлаште Лайд Шемйэрын шонымашыж дене шукталтын. Чылаже вич томым чумырымо да савыктыме. I – II том-влакым Тӱвыра министерстве гоч Марий Элысе школ да ялысе книгагудылашке кугыжаныш кӱшеш колтылмо. Тыгодым III (2007), IV (2008) V (2009 ий) том-влакым кугыжаныш налын огыл да нуно библиотекылашке тачат логалын огытыл.
Ынде мыйын темлымашем:
– кӧ шкенжым марий айдемылан, Валентин Колумбым, Сергей Есениным, моло поэт-писатель-влакым пагалышылан шотла гын, нине кум томым почто гоч заказатлаш ӱжына. Ик томжын акше – 200 теҥге, а кум томын – 600 теҥге. Да эше почто роскот. «Колумбым сарай гыч луктына! Тидлан правительстве ок полшо гын – мари-влак, ме шке ыштена!» Тиде акций В. Колумбын шочмыжлан 85 ий темме дене кылдалтеш.
А кӧн пӱтынь вич том гыч иктаж томжо уло гын, мемнан деч моло томжым заказатлен кертыда.
Иктым гына ӱшандарен йодына: ондакысе семын ида ӧрыктаре! А ондакше кузе ӧрыктареныт – тидын нерген акций пытыме мучаште каласена.
Поснак «поян марий-влак» деке ӱжмаш дене лектына:
– ида чамане вичшӱдӧ-шымшӱдӧ теҥгедам, ну… тӱжемым. Тиде тыланда шукыштлан – так шӱвал шындаш веле, манме гай. Мутат уке, чылаландак огыл, умылена, бизнесат нелын шӱла. Но ме вет тыште оксан акшым огыл ончена, а шочмо калыкналан пайдам кондымо нерген мутым кучена. Тендан коклаште чын марий-влакше шагалын огытыл. Да тыглай интеллигенцийымат тиде книга-влакым налаш ӱжына.
Полкыштет Валентин Колумбын томжо-влак – мӧҥгыштет пиал!
Окса пытен да огыл тыгай ӱжмаш дене лектына.
Эн тӱҥжӧ – ынде 10-12 ий мемнан чумырымо да савыктен лукмо книгана-влак «пычкемыш сарай гыч сӱмырлат» . Кузе гын эше таче мартеат йӧршын локтылалтын огытыл. Нуно чылан упаковкышто лийыныт да книга ластык-влакшат тугаяк ошо-ошо улыт.
Налза, лудса марий классик Валентин Колумбын III, IV, V томжо-влакым. Кӧлан пешак-пешак чот кӱлеш гын, I ден II томымат муаш тыршена.
Поэтым поэтеш ужын да шотлен…
Сылнымут пашаеҥ-влакын илыш корнышт ден пӱрымашыштым, мо эртен кодшым, мо оҥай лиймым але шӱлыканым савырнен ончалатат – угыч кумылет волен кая. Вет тиде эртен… Тиде лийын ала-могай йӧршын вес пагытыште, калыкын вес кумылан да вес илыш умылымашан улмыж годым. Мутлан, тунам поэзийым шукышт поэзийлан шотленыт. Тунам поэтыштат чын поэтак лийыныт…
Да нуно тачат улыт. Но можо вашталтын? Очыни, мутвундынат, мутым-шомакым посна значений дене кучылтмынат, поэт Семен Николаев манме гай «мутын нелытше да ямже» – чылажат весемын. Йомынак шуктен огыл гын… Но тыге огына ман. Марий йылмына эше ила да шке «волгыдыжо» верч вуйжым нӧлта! Эше улыт самырык возкалыше-влакнат.
Лӱмгече-влак лишемыт… да Эртен каят…
2020 ийыште ончыч каласыме еҥна-влакым чыланыштынат юбилейышт. Мутлан, марий критик-литертуровед Аркадий Афанасьевич Васинкинын шочмыжлан тений 30 июльышто – 70 ий; Валентин Колумбын шочмыжлан тений 3 майыште – 85 ий; Сергей Есенинын шочмыжлан – 3 октябрьыште 125 ий.
«Марий ушемын» писатель-влак дене мо пашаже манын йодшат лектын кертеш. Но ме вашештена: «Марий ушем» 100 ий ондакат, тачысе кечынат эн ончыч йылмызе, возкалыше, тӱрлӧ шотышто ушан-влакым ушен шоген да ушен шога. Да ешарена: йылмызе да писатель-влак дене мемнан эн кугу сомылна. «Марий йылмым, тӱвырам, калык поянлыкым аралыше «Марий ушем» мер организаций» манын ончыкталтеш Уставна почеш. Мемнан Марий Элысе Писатель ушемыштына чыла писательжымак писательланжак огыт шотло, коеш. Икманаш, илыше писатель-влак дене пашам ыштат. «Колышо писатель-влак дене ме пашам огына ыште, тидын нерген тек родо-тукымышт шонат», – мый ик гана нунын могырым тыгай вашмутым колынам ыле.
Но шукышт палат: «Марий ушем» мер организаций Валентин Колумбын ойырен чумырымо ойпого гыч икмыняр томжым савыктен лукташ да калык коклаш шараш кертмыж семын полшен. Тидланак ме марий мер пашаеҥ-влаклан кугу таум ыштена. Тиде – йылмым да сылнымутым аралымаште кугу надыр.
Сандене «Марий ушем» тиде кум сылнымут пашаеҥ шотыштат мероприятийым ямдылен. 3 майыште 16.00 шагатлан Йошкар Армий урем, 74 номеран пӧрт пырдыж пеленысе мемориал оҥа йымак илыше пеледыш аршашым пыштымаш, лӱмгече шот дене порын шарналтымаш да В. Колумбын усталыкше дене палдарымаш (почеламут лудшо да мурызо икмынярын тушто лийыт).
Но тиддеч ончыч Марий Талешке кечымат Валентин Колумбын усталыкше негызеш онлайн йӧн дене 23-26 апрель кечылаште эртарен колташ палемденна. Кызыт тидлан ямдылалтына. Технике йӧнна – Youtube, Whatsapp да молат. Лишыл жапыште «Марий Талешке» конкурсын условийжым «Марий ушемын» сайтыштыже да соцвотышто эскерыза. Мутат уке, талешке тематикына Колумб дене гына кылдалтше огыл, а кумдарак лиеш.
Июль мучаште (кечыже рашемдалтеш) – кумдан палыме марий литературовед Аркадий Афанасьевич Васинкинын шочмыжлан 70 ий темме вашеш лӱмгече пайрем. Марий Турек район Арбор кундемысе Лӱсэҥер ялыште да Арбор клубышто «Марий ушем» верысе чолгаеҥ-влак дене пырля эртарат.
Октябрь тӱҥалтыште «Сергей Есенинын поэзийже – Юл кундемысе калык-влакын (марий, руш, чуваш, суас, удмурт…) йылмылаштышт» теме дене регион-влак кокласе мероприятий. Тидын годымак 2010 ийыштак тӱҥалме «Тый эр ӱжаран кечан шинчашкыже ончал» («Ты солнцу в глаза на рассвете взгляни») проектнам мучашке шуктена.
Сандене «Марий ушемын» паша планжым эскерен шогаш ӱжына.
Пагален, «Марий ушем» мер организаций вуйверын вуйлатышыже Владимир Козлов (Лайд Шемйэр).
Аркадий Васинкин. Валентин Колумб – кусарыше.
Рушла савыкталтше «Поэтический мир В. Колумба» книгам возаш шичме деч ончыч ятыр пагыт поэтын библиографийже дене палыме лияш перныш. Тунам эше лӱмынак Валентин Колумбын кусарыше семын тыршымыж нерген сераш шоненат омыл ыле. Паленам, тудо самырыкак Сергей Есенинын поэзийжым моткочак йӧратен да шуко произведенийлажым марлаш кусарен. Татар автор Г. Тукайын «Шурале» («Таргылтыш») книгажым марлаҥден, А. Твардовскийын «Ленин и печник» («Ленин ден коҥгам оптышо») почеламутшым, А. Пушкинын «Моцарт ден Сальери» кӱчык пьесыжым да шуко моло произведенийламат моткочак мастарын кусарен.
Варажым эркын-эркын теве мо рашеме: Валентин Христофорович кусарыме пашалан нигунамат жапшым чаманен огыл. Ик шот дене тудо моло иза-шольо автор-влакын творчествышт деке лишкырак лийын, нунын произведенийлаштым пален шоген. Вес могырым, тыге тудо икмыняр гынат шке мастарлыкшым шуарен. Ӱмбач ончалмаштак поэтын тӱрлӧ ийлаште кусарыме иктаж шӱдӧ наре почеламут ден поэмылажым шотлен луктым. Нунын коклаште кубасе поэт Николас Гильен, венгр Шандор Петефи, татар Габдулла Тукай, чуваш Педер Хузангай, башкир Мустай Карим, мордва Никул Эркай да молат лийыныт. Руш поэзийым ойлыманат огыл. Влентин Колумб Москваште, литинститутышто тунеммыж деч ончычат Н.Заболоцкийын, С.Есенинын, А.Сурковын, Н.Тихоновын, А.Тврдовскийын да молынат творчествышт дене сайын палыме лийын.
Поснак йӧратен да жаплен тудо Сергей Есенинын почеламут ден поэмылажым. Кузе тидым умылтараш? Молан ялысе марий рвезе кумдан палыме руш поэтын творчествыжым тынар йӧратен шынден? В.Колумбын творчествыж нерген ойлаш гын, тидланже амал ятырак. Эн ончычак, нуно коктынат пӱртӱс лоҥгаште шочын-кушкыныт, ялын икшывыже улыт. Такшым ийгот шот дене ончалаш гын, нунын коклаште ойыртем ятырак. Марий рвезе Сергей Есенин деч 40 ий вара ош тӱням ужын, но туге гынат, нунын чон шижмашышт, тӱня умылымашышт пешак лишыл. Садланак Валентин Колумб, Морко вел марий рвезе, Рязань кундемын шочшыжым, Сергей Есениным, тӱрыснек умылен да аклен кертын. Марий поэтым сайын палыше лишыл йолташыж-влакын шарнымышт почеш, мутлан, В.Колумб С.Есенинын кугурак произведенийлажымат наизусть шарнен. Теве «Анна Снегина» поэмым гын тудо шагат дене декламироватлен кертын. Почеламутлажымат ятырыштым ушыштыжо кучен, сандене 1970 ийыште С.Есенинын «Почеламут-влак» книгажым марла савыкташыже В.Колумблан ик могырым пешак куштылго лийын.
Мо оҥайже, поэзийыште, образ чоҥымаште кок поэт ятырлан ойыртемалтыныт: Сергей Есениным шукынжо лирик семын палат гын, Валентин Колумбын поэзийже утларакшым философий шӱлышан. Руш поэт деке, мыйын шонымаште, вес марий мутмастар, Юрий Чавайн, утларак лишыл.
Мемнан моло поэтна-влак Альберт Степанов, Семен Николаев В.Колумб семынак Сергей Есенинын творчествыжым моткочак пагаленыт, но садак лач В.Колумб гына руш генийым тыге тичмаш аклен да умылен кертын. Кӱшнӧ палемдыме тале марий поэт-влакат Есенинын влиянийжым эре шижынак шогеныт, тудын шкешотан интонацийжым, стильжым, сылнылык ойыртемжым творчествыштышт кучылтыныт. Сылнештарыме йӧнышт дене садак икмыняр гынат шке творчествыштым пойдарыде кодын огытыл.
Сылнымутым кусарымым теорий могырым ончалаш гын, тудо шукертсек тыге шотла: ик йылме гыч весыш шонымашым йӧршын тичмаш намиен шукташ нигунамат огеш лий. Тидым ышташлан йот йылме шкежак чаракым ышта. Кажне калыкле йылмын шке мутвундо поянлыкше уло. Тудыжо калыкын илыш опытшо гыч лектын шога. Кусарыме годым тӱрлӧ ситыдымашым кораҥдымаште оригинал йылмым палымаш кугун полша, шуко йодышым рашемда. Ик йылме гыч весыш кусарымаште тӱрлӧ йодыш лектын кертеш. «Нунын кокла гыч тӱҥжӧ — илыш материалым да кусарыме йылмым, авторын йылмыжым палымаш», – чын шотла удмурт шымлызе Вера Пантелеева. – Адакшым тыгодым кусарыме опытат изи огыл рольым модеш», – ешара тудо.
Тиде икте. Вес могырым кажне йылмын шканже гына келшыше посна умылымашыже да шомакше-влак улыт. Тидыжым «реалий» термин дене палемдаш лиеш. Кусарыме практикыште тиде умылымаш пешак кӱлешан, тудым шукерте огыл кучылташ тӱҥалыныт Мо тугай реалий? Тӱрлӧ шымлызе тӱрлӧ семын умылтара, но тӱҥ шонымашыже икте. Реалий – тиде национальный илышыште кучылталтме предмет, умылымаш да нуным ончыктышо шомак-влак. Вес йылмыште нуно лийын огыт керт, але значенийышт вестӱрлӧ.
Сылнымутым кусарыме годым нуно кугу нелылыкым шочыктат да шуко тӱрлӧ лийын кертыт: бытовой, этнографический, мифологический (нуныжо религиозный сынымат налын кертыт). Тыгак пӱртӱс, вер-шӧр, экономике, политике дене кылдалтше да моло тӱрлӧ реалийымат ончыкташ лиеш.
В.Колумбын кусарыме произведенийже-влак нерген ойлымо годым теве эше мом шарныман: тудо нигунамат заказ почеш пашам ыштен огыл. Иктаж моло вес авторым марлаҥдаш шинчын гын, тидыжым тудо лач шӱм йодмо почеш гына ыштен, чонжылан лишыл произведенийлам веле кусарен. Тидым шотыш налын аклет гын, чылт ӧрат. Могае кумдан авалта тудо кугу поэзий тӱням. Финн-угор сылнымут нерген шуко ойлышашат уке. В.Колумб моткочак кугешнен палдара мемнам эстон, венгр, удмурт, мордва да моло автор-влакын возымышт дене. Нине радамыште мордва поэт Артур Морон, Евгений Пятаевын, венгр Шандор Петефин, Юхас Ференцын, карел Хийри Армасын, эстон Михель Вескен да молынат почеламут ден поэмылаштым ужына. Тудо тыгак куштылгын да куанен кусарен В.Шекспирын, И.Гетен произведенийлаштым да моло классикымат. Кузе кусарыме нерген ойлаш, акым пуаш ом тошт, тидлан оригинал йылмым палыман. Адакшым В.Колумб шкежат нуным подстрочник да руш йылме полшымылан кӧра гына марлаҥден кертын. Ончыч мемнан мутмастарна-влак чыланат лач тыгак веле кусареныт. Лач пытартыш пагытыште веле кусарыме пашам вес семын ончаш да аклаш тӱҥалме.
Теве 1996 ийыште Лохусалу эстон олаште финн-угор сылнымут мастар-влакын Тӱнямбалсе нылымше конгрессышт лийын, тиде кугу форум лӱмынак кусарымаш йодышлан пӧлеклалтын. Тыште тарватыме чыла проблеме-влакым кызыт иканаште авалташ куштылгыжак огыл, да тиде ончылмутышто кӱлешыжат уке. Туге гынат, конгрессын тӱҥ шонымашыж дене палдарыде огеш лий. Ойлышо-влак кокла гыч чылан манме гаяк кусарымаш пашан кӱлешлыкшым палемденыт. Икте-весын сылнымутшым пойдарымаште тудын пайдалыкше нерген кутыреныт. Адакшым ятырышт ик кӱлешан шонымашым пеҥгыдемденыт: кусарышылан оригинал йылмым палыде пашалан пижме огеш кӱл. Тиде проблемым умылыдымылан кӧра южгунамже йоҥылыш иктешлымашышкат шуаш лиеш. «Финляндийыште Российыште илыше финно-угор писатель-влакын произведенийлаштым йӧршын гаяк огыт пале. Да мӧҥгешла, финн-влакым моткочак ӧрыктара, кунам Российыште кумдан палыме финн писатель Мартти Ларни нерген кутырат. Финляндийыште гын тудым йӧршын гаяк огыт пале», – шыргыжалын каласкала финн йылмызе Сиркка Сааринен.
Пытартыш ийлаште Российысе Финн-угор калык коклаште кусарымаш паша эркышнен да утларак нелемын. Рынкылан кӧра шуко верысе савыктыш-влак таче чынжымак сылне, кӱкшӧ уровнян книга олмеш «оксан», «парышан» изданийлам гына савыктат. Нине книгашт шукыж годым чын сылнымут деч ятырлан тораште улыт. Поэзий нерген гын, ойлыманат огыл. Тудым кусарен савыкташ, калыкыш лукташ эшеат йӧсӧ.
Сиркка Сааринен весымат палемда: родо-тукым калык поэзийым кусараш ятырлан куштылго. Тудо, мутлан, шкежат удмурт поэтессе Ашалчи Окин возымыжым финн йылме дене луктын. Ик йылме гыч весыш кусарыме годым кумшо йылме лийшаш огыл, тыгодым оригиналым палыдымын локтылаш лиеш. «Тыгай пример шотеш финн йылмыш марий поэт Сергей Чавайнын «Отыжым» кусарымым кондаш лиеш. Тудым Российыште 40 утла йылме дене луктыныт. Финн йылмыш тудым руш йылме гоч кусареныт. Тыге марий поэтын образный йылмыже тӱрыснек кукшо, козыра трафаретыш савырнен», – иктешла ученый да умбакыже ешара: «Сылнымутан произведенийым, поснак поэзийым кусарыме годым вияш корно дене каяш кӱлеш, ик финн-угор йылме гыч вес финн-угор йылмыш вигак кусараш, оригинал гыч кумшо, мутлан, руш йылме деч посна кусарыман. Адакшым тидыжым куштылгыракын ышташ лиеш. Молан манаш гын, финн-угор йылме-влакын структурышт икте-весышт дек лишыл, тӱҥ шотышто нуно икгайракак улыт. Сандене тыгодым произведенийын шонымашыжым, авторын йылме ойыртемжым лудшо дек намиен шукташ куштылгырак».
Тӱҥ шотышто Сиркка Саариненын шонымаштыже моткочак чын, очыни, тыгодым эше традицийым шотыш налде огеш лий. Ме, Российыште илыше финн-угор калык-влак, руш йылмым изи годсекак сайын палена, сандене практикыште, кусарыме сомылышто тиде шинчымашнамат кучылташ кӱлеш. Чынак, родо-тукым йылмына гыч кусараш ятырлан куштылго. Поэзийым кусарыме годым йылмын лишыл улмыжо сылнымут мастар-влакын пашаштым шукылан куштылемда.
В.Колумб гын чыла кусарыме произведенийлам пешак тӱткын ончен. Теве С.И.Ройтманын «Братишка» («Шольым») книгажым кусарымым ончалына. Тиде произведений 1969 ийыште марла верысе книга издательствыште посна савыкталтын.
Соломон Ильич Ройтман шке жапыштыже Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутышто йот да античный сылнымут нерген студент-влаклан лекцийым лудын. Йошкар-Олашке тудо Кугу Отечественный Сар пагытыште толын улмаш.
«Шольым» книга тыгаяк лӱман поэме дене тӱҥалеш. Тыште автор сар годым фашист концлагерьыште орландарен пуштмо Борис шольыж нерген каласкала. Тудо тунам эше лу ияш веле лийын.
Тыге шочмо шольыжын ойган пӱрымашыжым сӱретлыме гоч Соломон Ильич фашизмым карга. Автор посна геройын орланымыжым сӱретлыме гоч тунамсе пагытыште еврей-влакын илыш пӱрымашыштым тичмаш почеш. Поэме лудшо-влакым пӱтынь сандалыкыште эрыкым да тыныслыкым аралаш ӱжеш.
Произведенийым оҥайын чоҥымо, тудо латкок муро гыч шога. Тиде числажым С.Ройтман таклан огыл налын, тудо, очыни, ушыштыжо латкок апостолым кучен. Тиде икте. Вес могырым айдемын илышыштыже ийгот, латкок тылзе, жап, пагыт кугу рольым шуктат.
В.Колумб кусарыше семын авторын тӱҥ шонымашыжым чын умылен. «Шольым» поэмыште лач колышо верч тургыжланымаш да ойгырымаш веле огыл сӱретлалтеш. Тыште тӱҥжӧ сылнымут мастарын айдеме тукымын ончыкылыкшо верч чон вургыжмыжо, шӱм ойгыжо. Кушеч тидыже коеш? Эн ончычак авторын позицийжым кусарыше чын умылымо да шижме гыч. Пӱртӱсыштат, айдеме илышыштат эре гармоний лийшаш. Уке гын, катастрофым вучо веле. Тиде шонымашым лудшо деке автор фольклор йӧн полшымо дене шукта. “Кертам гын, мый пеле гыч шелам ыле шӱмем. Так ик ужашыже илыше вӱд лиеш, вес пелыже – шолшо киш. Тек тӱнян чыла осалже тушко порвола.» Тыге мучашлыме произведенийым. В.Колумбын кусарымыже тӱҥ герой дене мутланыме семын чоҥалтын:
«О шольым! Пу вийым, пайле шӱмем:
Пелыже илыше вӱд теҥыз лийже!
А пелыжым шолшо киш подым ыштем.
Порволыжо тушко тӱнян осал вийже!
Ты поэме деч посна В.Колумб кусарашлан С.Ройтманын Москваште савыкталтше «Свет и тень» книгаж гыч эше икмыняр почеламутым ойырен налын.
Шуко произведенийлаште авторын мыскара кумылжо шижылтеш, тидыжым кусарымаштат раш ужына. Мутлан, «Йоча» почеламутын тӱҥ геройжо нимом ышташ ӧрын. Тудо ошкылеш, а ончылныжо мо тыгай коеш да тудым «ончылташ» тырша, огеш пале. Тидыже шкенжын ӱмылжак улмаш. Тудак йочалан корным ончыкта, а кече волгыдо тудлан куш ошкылшашым каласа:
«Ояр, юарлыше эрдене
Йоча азапышке логалын:
Шке ӱмылжӧ изи айдемым
Эртен да ончык ошкылын.»
В.Колумблан авторын шоныш савыртыщыже-влак вигак келшеныт, сандене нуным кусарыше арален кода.
Тыгак тыршен кусарен марий поэт Сергей Есенинын «Почеламут-влак» (1970) книгажымат. Почеламут деч посна тышке «Анна Снегина», «Черный человек» да «Ленин» поэме-влак пурталтыныт. Тиде книган шочмо историйжат оҥай. В.Колумбын шарнымыж почеш, эше студент улмыж годымак тудлан кидышкыже С.Есенинын ужар коман кок томжо логалын. Очыни, тиде «Художественная литература» издательствыште 1955 ийыште савыкталтше кок том дене лукмо книга лийын. Тиде изданийлан ончылмутым кумдан палыме шымлызе К.Зелинский серен. Книгаш чынжымак кугун чапланыше произведений-влак пурталтыныт.
В.Колумб самырыкше годсекак С.Есенинын творчествыжым моткочак йӧратен манын палемдышна. Литинститутыш тунемаш пурмекше, тудо Есенинын творчествыж дене утларак лишыл лийын. «Эн ондак ужынам мый тудым… шке почеламутыштем! Возенам тыге, самырык рвезе, шала кумылан шытирка ӱдыр деч кораҥше кугешныше йӧратымаш нерген. Таче гаяк шарнем ик корныжым: «Мыняр тӱрвым, кидым ужынат тый…» «Есенин тиде», – мане мыланем тунам Литератур институтышто тунемше Чалай Васлий. Келшыш мылам тыгай Есенин. Йӧратымашыже дене тыге кугешнен мошта гын, тугеже тудо уда айдемыжак огыл. А мыланем шке шотем дене кугешнымаш мо тугай – палымыла чучын», – шарнен каласкала Валентин Колумб «Почеламут-влак» книган ончылмутыштыжо. Тунам тӱҥалше марий поэт Сергей Есенин нерген але шукыжымак пален огыл. Адакшым жапшат тугайрак лийын, национальный регионлаште веле огыл, Москваштат тудын нерген утыжым кутырен огытыл.
Уке, Колумб Есенин семын возаш, тудын семын почеламут корнылажым чоҥаш нигунамат тыршен огыл, “литшырчык-влакым» тудо эре шылтален. А мо нуным лишемден?
Нуно жапыштыже коктынат самырык лийыныт, коктынат илышым йӧратеныт. Тыге икгай шижмаш, илыш тургымым икгай аклымаш иланеныт кок лишыл самырык чонышто да лупшалтыныт почеламут корнылашке.
Кусараш шичмыж деч ончыч, В.Колумб ончылно пешак неле да вуйыншогышо задаче шоген. Лудшо-влаклан шукертсек палыме строка-влакым, Есенинын ойыртемжым, шонымашыжым марий йылме гоч намиен шукташ. Адакшым жапат ятырак эртен. Сандене Есенин деч ятыр ий вара шочшо марий поэтлан, йӧршын вес пагытыште илыше еҥлан, тудын семынак тӱням ужын да шижын мошташ моткочак неле лийын (Есенин 1895 ийыште шочын).
Кидышкыже тиде кок томан ужар коман книгам налмыж деч ончычат В.Колумб руш генийын произведенийлажым фанат семынак йӧратен. Эше Весьшурга школышто тунемме пагытыштак тудын почеламутлажым тетрадьышкыже возен луктеден, шуко пачаш лудын, наизусть шарнен. Тыге Есенинын творчествыштыже В.Колумб тудын шонымашыже-влакым тичмаш да раш умылен, Есенинын чонжым, тудын мом каласаш шонымыжым тичмаш шижын. Адакшым «Почеламут-влак» книгам савыкташ ямдылымыж годым марий поэт Есенинын шуко произведенийлажым наизусть шарнен манын палемдышна, сандене тудлан пашам ышташ икмыняр гынат куштылгырак лийын.
Литератур институтышто тунеммыж годым Есенин дене кылдалтше ик оҥай случай нерген В.Колумб чӱчкыдынак шарналтен: «Миенна, тыге, икана Рязань кундемышке. Ошкылына Ока эҥер сер мучко. Эртыше-влак дене мутланена, сылне пӱртӱслан куанен юарлена. Ала-кӧжӧ Есенинын шочмо верже, Константиново села марте миен толаш ойым лукто. Тунамак ик йолташ тораште огыл шудым солышо еҥ тӱшка деке корным йодаш куржо. Лу меҥге наре веле лиеш? Тугеже каяш! Мутат уке, миен толаш! Лу меҥге олмешет иктаж витле меҥге чоло йолткаш ыш логал ужат! Ондален улмаш йолташна. Поэтым йӧратымына гына тудым мемнан ӱчӧ деч пыдал коден керте!..
Есенинын йолташыже, верысе школ директор, мыланна поэт нерген каласкала. Мо дене ойыртемалтын? Каласкалашат йӧсӧ. Моткоч тыглай, поро кумылан лийын. Вот шинчаже… очыни, тыгай шинчам шагал ужат: ончалеш гын, шинчатым кораҥдыде от чыте, уло шӱм-чонетым луктеш. А мыланна чучын: ончылнына шоҥгемаш тӱҥалше пӧръеҥ огыл, а Есенин шкежак ате гыч шӧрым темкала да пушланыше поро киндым шуледен опта».
Есенинын кундемышкыже, шочмо селашкыже миен коштмо марий рвезылан руш поэтым келгынрак умылаш, туддек лишемаш полшен. Санденак, очыни, тудын «Гой ты, Русь моя родная» славян шӱлышан почеламутшат чылт марла йоҥгалтеш:
«Сакче-шамыч кычкыралышт:
– Тол кавашке, Русьым шу!
Мый манам: «Огеш кӱл райышт!
Элемлан нимо ок шу!»
Марий йылмыш кусарыме моло произведенийлам ӱмбач шергал лекмаштак теве мо коеш. В.Колумб кажне строкам, кажне ойсавыртышым моткочак шекланен да шонкален кусара. Тыгодым марий йылмын чыла йӧнжӧ денат тичмаш да моштен пайдалана. Пешак йӧратен Сергей Есенинын творчествыжым В.Колумбын лишыл йолташыже вес марий поэт Юрий Чавайн «Моткоч йӧратен «Анна Снегина» поэмым, но Есенинын иктаж-можым кусарымыжым ом шарне», – иктешла В.Колумб да умбакыже ешара.
– Чон кумыл рончалтын кусарышым «Анна Снегина» поэмым. Тунам радиошто пашам ыштыше С.Вишневскийын ойжо почеш передачым возышым Есенин нерген, тиде поэме гычат икмыняр ужашым марла лудым. Да ятыр ий тиде поэме кагаз коклаштем уло манын, тургыжланыде иленам. Ятыр вара, Морко гыч Йошкар-Олаш куснымеке, Есениным кусарыме-влакем посна книга дене лукташ темлаш чумырымем годым веле ӱпем шогале: поэме йомын! Ойго дене огыл, шыдем дене кок кече кечыгут Йошкар-Ола мучко аҥыргышыла коштым. ӧрдыж гыч ончымаште ӧрашат лиеш улмаш дыр. Коштам-коштам уремым, корным ончыде, иктаж лукеш шогалам да возалтем. Возем вигак книгаш, яра тӱреш, корно коклаш. Тыге ӱшанлырак. Кид йымалнак. Огешат йом. Кусарен пытарышым кок кечыште. Тӱрыс. Мо шарнымемже веле тошто кодо докан. Угычын марла кутыралтыш «Анна Снегина», угычын йоҥгалте чонлан лишыл, йокрокым туарыше сем:
«Мемнан ял пиаллан эветле,
Лияш она тӧчӧ кугу –
Пӧртна кӱртньӧ дене леведме,
Да кажнын сад да агун.
Тӱлена времаште йозакым,
Пайрем перке – шыл да пура.
Исправник садлан муын жапым
Мемнан дек унала пураш».
Эше угычын палемдынем: нине строка-влак моткочак лишыл улыт эн ончычак Ю.Чавайнын поэзийжылан. Есениным моло марий поэтат: В.Исенеков, С.Николаев, А.Степанов да шуко весат йӧратеныт да тудын «чон шокшыжым» эреак шижын шогеныт. Самырык-влак веле огыл, тыгак А.Бик, В.Чалай, С.Вишневский да моло кугурак влакат Есенинын творчествыжым пагаленыт, шке сылнымутыштышт тудын сам савыртышыжым чӱчкыдынак кучылтыныт.
Кусарымаш паша творчествыште, поснак поэзийыште, очыни, эн неле. Тӱрлӧ йылме – тӱрлӧ мут поянлык. Тӱрлӧ калык гыч лекше поэт-влакын сылнештарыме йӧныштат, мут чоҥалтме ойыртемыштат пешак тора.
Есениным кусарыме нерген ойлаш гын, тыште исторический пагытат весе, сандене тидыжат нелылыкым шочыкта. Тыге гынат, марий поэт чылажымат сеҥен кертын. В. Колумблан кӧра Есенинын почеламут корнылаже-влак чылт марла йоҥгаш тӱҥалыныт. Тидыжым ме вигак шижына да аклена. Тыгодымак весымат умылена: руш поэтым кусарыме опыт марий мутмастарланат пайдале лийын. Тӱҥжӧ — В.Колумбын шке поэзийжат тыгак йоҥгыдын да яндарын шергылташ тӱҥалын.
«Шаганэ шӱмбелем, Шаганэ!
Толынам йӱдйымачын, садлан дыр
Моктынем тылзан нурысо киндым,
Кумдыкеш толкыналтше шурнем.
Шаганэ шӱмбелем, Шаганэ.
Толынам йӱдйымачын, садлан дыр,
Манам: тушто кугу тылзан кас.
Кеч мыняр сылне лийже Шираз,
Ок алмаште мемнан могыр мландым.
Толынам йӱдйымачын, садлан дыр», – нине юзо корно-влакын вийышт умбакыже В.Колумбын уло творчествыжым волгалтареныт.
Тыге мастарын кусарашлан ик талант веле ок сите, юмын пуымо кугу куат, юзыла шочмо йылме дене пайдаланен моштымаш да кугу чытыш кӱлыт. В.Колумб Сергей Есенинын поэзийыштыже шошо кече гай лывырге семым колын, муын кертын тудо ояр шыже кава гай келге да ару чон шижмашым.
Кусарыме поэзий нерген мучашдымын ойлаш, ӱчашаш лиеш. Кусарымаш – тиде кок мастар айдемын чон мурышт иквереш ушнымаш. Автор да кусарышын юзо вийышт пырляш ушнен йоҥгымаште веле чын, яндар, ӱшандарыше поэзий шочын кертеш.
Валентин Колумбын кусарымаш пашаже тудын творчествыштыже кумда верым налеш. Кӱчык ӱмырым илен гынат, талантан мутмастар тӱнямбалсе классике гыч тӱҥалын, пырля пашам ыштыме иза-шольо поэт-влакын произведенийлашт йотке эреак кусарен шоген.
Ты радамыште англичан В.Шекспирын, немыч И.Гётен, венгр Ю.Ференцын, латыш Р.Эйдеманын, руш-влак Н.Заболоцкийын, Н.Некрасовын, А.Прокофьевын, К.Симоновын, А.Сурковын да молынат лӱмыштым ончыкташ лиеш.
Российысе поэзий нерген ойлаш гын, чыла гаяк кумдан палыме произведений-влакым марий поэт шке шочмо йылмыж дене йоҥгалтарен, кушан гынат савыктен: Мустай Карим (башкир) – «Российын эргыже улам»; Лунд Салли (карел) – «Илыш корно»; Муса Джалиль (татар) – «У ий сугынь»; Никул Эркай (мордва) – «Таҥемлан»; Семон Эльгер (чуваш) – «Вурс корабль» да тулеч молат. Адакшым тудо верысе руш поэт А.Мосуновын, Н.Жибрикын, В.Пановын да молынат творчествыштым ӧрдыжеш коден огыл. Нине произведений-влак тӱҥ шотышто журнал да газет страницлаште лектыныт гын, Г.Тукайын «Таргылтышыже», А.Твардовскийын «Ленин ден коҥга оптышо», С.Ройтманын «Шольым», С.Есенинын «Почеламут-влакше» посна книга дене савыкталтыныт. Нине изданий-влакым ынде муашыжат ок лий, сандене кызыт марий лудшылан лӱмынак В.Колумбын кумшо томышкыжо пуртена.
Ончылмутлан почешмут:
Аркадий Васинкин – филологий шанче кандидат (1984), 1978–2006 ийлаште МарНИИ-н шанче пашаеҥже, ӱмыржым тудо марий сылнымутым шымлыме пашалан пуэн. 1979-1982 ийлаште СССР Науко Академийын А.М.Горький лӱмеш тӱнямбал сылнымут Институтышто аспирантурышто очно тунемын. МарНИИ-ште Ким Кириллович Васин деч вара сылнымут пӧлкам 1984 ий гычак вуйлатен.
Ты сомылым паша гыч кайымыж марте, 2006 ий марте, шуктен шоген. МарНИИ гыч 56 ияш, пенсийыш шуде лектын каен. Амалже – тунамсе неле марий йодыш да Маркелов командыште улшо МарНИИ директор А.С.Казимов дене кугу конфликт. Кок ий гычын, 2008 ийыште, Аркадий Афанасьевичын ӱмыржӧ кӱрылтын, марий сылнымут верч азапланыше ура шӱмжӧ кырымым чарнен. Тыге XXI курым тӱҥалтыште шуко суапле марий айдеме-влакын ӱмырышт кӱрышталтын.
А.А.Васинкинын эн кугу паша лектышыже – кок монографий. Иктыже: «Героические годы. Монография» (1987). Тыште Юл кундемысе автор-влакын Кугу Ачамланде сар нерген романыштым лончылымо. Весыже: «Поэтический мир В.Колумба. Монография» (2005). Тиддеч посна тудо «Марий сылнымутын историйже» («История марийской литературы») шымлыме книган ик авторжо да ик тӱҥ редакторжо.
Тыгак тудо кандашлу утла савыкталтше шанче пашан авторжо.
«Марий ушем» ӱшанен кодеш: Марий Турек район шкенжын тале эргыжын 70 ияш лӱмгечыжым палемдыде ок кодо