Тиде материалым шке кугезышт нерген
утларак пален налаш шонышо-влаклан пӧлеклем.
Лайд Шемйэр.
Мыйын ачам, Козлов Никифор Осипович, 1919 ий 4 ноябрьыште кызытсе Морко район Эҥерсола ялеш кресаньык ешеш шочын. Кочам кидпаша мастар – печкезе – лийын. Печкет, вочкет, комдет, издерет-терет-орват… ала-момат ыштен моштен. Аваже, Вера, – сурт-оралтым кучышо ялысе тыглай ӱдырамаш. 1936-1938 ийлаште нуно Сотнур районысо (кызыт Волжский район) Челюскин ялыш илаш кусненыт. Ешыште кум йоча улмаш. Микывырын Чачук шӱжарже да Осим шольыжо лийыныт.
1939 ий октябрь тылзыште (документыште ала-молан числам ончыктымо огыл) 20 ияш рвезым Сотнур райвоенкомат гоч РККА-шке налыныт. Тудо Белоруссийыш служитлаш логалын. 1940 ийыште ик тылзат кок кече Лунинец олаште лийыныт. Июнь кыдалне нуным полкыштым Литвашке пурташ ямдыленыт. Кидыште эше оружий лийын огыл. Тыгодымак полкым чот вооружатлаш тӱҥалыныт. Олаште нуным нигушкат луктын огытыл. Ала-молан ямдылалтмаш да кугу вашталтыш вигак шинчалан койын…
Тидын нерген мый ачамын 1940 ий 24 июньышто Эҥерсола ялыш колтымо серышыж гыч вара гына, 1979 ийыште, пален налынам. Улыжат сар деч ончычсо кум тыгай серыш арлалт кодын. Нуным мылам ачамын тукым шольыжо, Каврий чӱчӱ, теле каникул годым Эҥерсолаш миен лекмем годым пуэн.
Эше Ярамарий школысо кандашымше классыш коштмем годым, сар нерген каласкалаш йодмекем, а тиде Сеҥымашлан XXX ий темме годым, 1975 ий тӱҥалтыште лийын, ачамын Шауляй ола нерген ушештарымыжым шарнем. Шарнем эше «…пленыште лийынам, Белосток лагерьыште…» манмыжым да эше тиде «илыш» гыч каласкалыме кум-ныл эпизодым. Мый тунам ачам нерген сочиненийым возынем ыле. Но «возаш ситышым» ыш каласкале. Ныл ий плен… Да ик медаль – «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».
Обороно министерствын Подольскысо архивышкыже мый кок гана миен коштынам. Икымше гана А.М.Горький лӱмеш Литинститутын студентше улмем годым 1982 ийыште. Но тунам нимом муын кертын омыл. Да 2016 ийыште. Вот тиде пытартыш ганаже мыйым тушко ышт пурто, «кӧргӧ телефон» дене мыланем каласышт: «Жапдам арам ида йомдаре. Личный состав шотышто ме кызыт нимогай уверым пуэн огына керт»…
2019 ийыште Интернетыште ачамын сар корныж нерген кычалмем годым Обороно Министерствын сайтышытыже теве тыгай уверым муым: «Козлов Никифор Осипович. 459 гауб. полк, 125 сд (стрелковый дивизий). Рядовой. Беспартийный. Марийская АССР, Сотнурский р-н, д. Челюскино. Сотнурский РВК. 1939. X. Вильянди (Эстония). До 2.5.1945 (очыни, донесенийыште утарыме жапым тыге ончыктымо. – Л.Ш.). 222 АЗСП 22.5.45. Отец Козлов Осип. Марийская АССР, Сотнурский р-н, д. Челюскино».
Да тунамак «результаты поиска» манмаште эше ик кӱчык уверым верештым: «Последнее место службы 125 сд. 459 гауб.п. 70 А. Причина выбытия – попал в плен (освобождён)… Информация о донесении № 9456. Тип донесения – донесения об освобождённых из плена. Дата – 13.06.1945. Название части: оуп 70А».
Тышеч чылаже огыл гынат, шуко рашемеш. Но кунам ачам пленыш логалын, кушто, кузе?.. эше рашемдыман. Тунамак йодыш лектеш: молан тышке Вильянди ола «пурен шинчын», мом ончыктат ик графасе цифр-влак 22.5.45., мом ончыкта оуп 70А?
Тыште адакат Интернет полша. 70А – тиде Кугу Ачамланде сар жапыште шочшо сарзевий подразделений, армий. Але вес семынже – НКВД войска-влакын армийже, НКВД-н посна армийже. Тиде армий 1942 ий октябрь – 1943 ий февраль гутлаште чумыралтын. Гвардейскийлан шотлалтын. Тыгай стрелковый дивизий-влакым Хабаровск, Чита, Новосибирск, Свердловск. Челябинск да Ташкент олалаште погымо. Тиде армий 1943 ийыште Курский дугасе кредалмаште, 1944 ийыште Брест кундем гыч немыч-влакым чактарен лукмо Люблин-Брест операцийыште чот ойыртемалтын. Ты ийынак октябрь мучаште 1-ше Белорус фронтын, а ноябрь мучаш гыч 2-шо Белорус фронтын резервыштыже лийын. 1945 ий тӱҥалтыште Висла эҥерым форсироватлымаште талын кредалын. 1945 ий 16 апрель – 8 май жапыште «Берлин стратегический операцийыште» участвоватлен. 3 майыште ты армийысе салтак-влак Балтик теҥыз кундемыште кредалыныт…
Лачак тиде жапыште – «2 май марте» – 70 армийын салтакше-влак ачамым плен гыч утареныт. А мом ончыкта тыште «Вильянди (Эстония)» манын возымаш? Вет ачамын шарнен каласкалымыже почеш, пленыште нуно Белосток концлагерьыште, вара поян поляк-влак кидыште орланеныт. Ачам Эстоний нерген ик шомакымат ойлен огыл. Сандене тыште иканаште икмыняр версийым ышташ лиеш. Уло конешне, тыгай шонымаш: немыч-влакын чакнаш тӱҥалмекышт совет пленный-влакым Эстон мландышкат кусарен кертыныт. Но молан?.. Могай амаллан кӧра? Тачеш нимогай вашмут уке… Мужедмаш веле: ала Вильянди ола «пленный-влакым вашталтыме пункт» лийын? Но географий шот дене ончалаш гын, молан пленный-влакым туш шумеш наҥгаяш кӱлын?..
1975 ийыште ачам деч йодыштмемлан кӱчык ой-вашмутшо гыч эше икмыняр татым шарнем. Мутлан, «Связист лийынам» манмыжым. 1941 ий август тӱҥалтыште нунын дивизийышт фашист-влак дене тале кредалмаште илаш-колаш ваш пижын. Но тушман сар тӱҥалтыште вооружений да моло шотыштат кугу виян лийын. Тунам эше мемнан салтак-влакын вооруженийыштат тушманын деч начаррак улмаш. Военный техникат ситен огыл.
Могай кундемыште ачаммыт икымше гана бойышко пуреныт, мыняр кучедал шуктеныт, кунам нунын дивизийыштым (але полкыштым) немыч-влак кырен шалатеныт да совет салтак-влак чакнаш тӱҥалыныт – адакат вашмут уке. Шарнем, тале бой деч вара илыше кодшо моло-влак дене пырля уржа пасушто ачамын авыралтмыж нерген ойлымыжым.
Тунам шотлен пытарыдыме салтакын ӱмыржӧ кӱрылтын. Чакнымаш… Плен. 1941 ий гычынак. Польшысо Белосток концлагерь… Колымаш. Поян поляк-влакын озанлыкышт…
Тыге 1945 ий марте. Тиде ийын, 2 май гутлаште, нуным 70-ше армийын салтакше-влак плен гыч утареныт.
Челюскин ялышкыже ачам 1946 ийыште гына пӧртылын.
Элнет кундемысе калыкын у тӱсан илышыже.
Журналист сомылым шуктымаште тӱрлӧ нергенат шагал огыл возаш пернен. Но вот ик парымем нигузе шуктен ом керт. Тиде – ачамын сар корныжо нерген тӱрыс сӱрет. Молан тыге – таче амалжымат умылтаренат ом керт. Амалжат шагал огыл.
Кужун возаш ом шоно гынат, кӱчыкын ок лек. Тек тыге. Сандене адакат изиш умбакырак куснем.
1936 ий. Сотнур кундем пуйто у илышыш тошкалын. Тиддеч ончыч 1790-ше ийла гычынак волостьын рӱдыжлан шотлалтше Сотнур лучко ийлан ӧрдыжкӧ шӱкалалтын ыле. 1920 ийлаште, Звенигово кантон лиймеке, тиде вер-шӧрым администраций шот дене тушко пуртеныт. Но утыжым нимо вашталтын огыл. Провой-Звенигово райрӱдӧ марте кошташ нелылык гына ешаралтын. Корно шотат эше лийын огыл. Вес могырым, Морко велч куснен толшо-влак кушко, могай шонымаш дене толмыштым раш паленыт. Вет Элнет кундемысе калык икте-весе коклаште акрет годсек кылым кучен.
1930-шо ийлаште Морко кундемыштат (мемнан дене эше тудым Марийвел маныт) илыш йол ӱмбак шогалме гай лийын. Яллаште калык шукемме шижалтын, илышат ойыртемалт вашталтын. Шурно лектышат, вольык-кайыквусат куандареныт. Тыглай гына кресаньык паша дене илен тунемше калыкат изиш луш шӱлалтен колтымо гай лийын. Вес у вашталтышыже – Элнет кундемын Арын, Кожлаер, Эҥерсола, Кӱчыкеҥер, Вончӱмбал… кумдыкшым угыч почылтшо Сотнур районыш пайлен пуртеныт. Лачак тиде жапыште тусо калык коклаште ик тыгай шӱлыш оварен: у верыш илаш куснаш. Поснак – чодыра коклаш, кушто вольна да чодыра пашам ышташ йӧн уло. Тунам Волаксола гыч тӱҥалын, Кужер могырысо Ердӱр марте, икте-весышт дене мутланен келшен, тӱрлӧ ял гыч тӱрлӧ велке тарваненыт. Тиде ийлаште шочшо у ялым ме нылытым палена. Тиде Волаксола вес велнысе Пумыр (тӱҥ шотышто Мызеҥер гыч каеныт), Вончӱмбал вес велнысе Уилем, Кужер велнысе Папанин ял-влак. Нуно иктыштат шкеныштым «кутыр» манын огытыл. Нунын радамыштак эше ик ойыртемалтше ял лийын. Тиде – Шемъер. Но ты ял официальнын да калыкыштат тунамже Челюскин ден У-Тумер маналтыныт. Ончалат гынже, нуным ик ялын кок уремжылан шотлаш утларак келшен толеш. У илышын ойыртемже яллан лӱмым пуымаштат шижалтын. Челюскин шомак, очыни, тунам СССР-ыште илыше кажне еҥын ушыжым тарватен улмаш. Ну, Папанин лӱм семынак. Челюскинышкыже тӱҥ шотышто Эҥерсола, Кӱчыкэҥер, Элекэҥер, Овдасола, эсогыл Кожлаер да Панайке могырым илаш куснаш кумылан-влак утларак лектыныт. Тыгодым Кугуер сер мучко верланыше Челюскин пеленак, Изиерын (кок ер йыгыреак улыт) кӱшыл серышкыже толын шичше вес ужашыжым У-Тумер манын лӱмденыт. Нунышт утларакше Морко Азъял да Арын могырым лийыныт. (Мут толмашеш палемден кодена: тиде кок ялым 1962 ийыште Марий АССР Верховный Советын пунчалже почеш ушеныт, Челюскин лӱм йомын, а официально У-Тумер манын возаш тӱҥалыныт).
Ачам могырым кочам-коваммыт Челюскиныш кунамрак миен лекмым мый таче раш каласен ом керт. Но тыге шонымаште, тиде 1936-1938 ийлаште лийын кертын. (Архивыште лӱмын кычалын омыл, да ындыже тунамсым шарныше кугурак тукымжат кодын огыл. Но документ почеш, ачам Йошкар Армийыш Челюскин ял гыч каен).
Ачам ешыште эн кугу шочшо лийын. Тунемме шотышто 7 классым пытарен. Марийвел гыч куснен толмекышт, икмыняр ий Челюскиныште илен шуктен.
Лачак 1939 ий шыже призыв годым Сотнур кундем гыч пеш шуко самырык рвезым армийыш поген наҥгаеныт. Тунам, салтакыш налме чот шот дене, очыни, эн кугу призыв лийын. Тыглай-влакым гына огыл, школла гычынат чыла гаяк туныктышо-влакым поген наҥгаеныт. Да нуно эн чотшо СССР-ын Касвел да Касвел-Йӱдвел чекше велкыла колталтыныт. Сандене нине салтак-влак, Кугу Ачамланде сар тӱҥалмеке, эн ончычак сар пуламыр тулыш верештыныт. Сотнур кундемыште мый шкежат тыгай-влакым ятыр палем. Теве композитор Василий Алексеевич Очетовым (сар деч ончыч туныктышо лийын), Сотнур школын туныктышыжо Геннадий Степанович Кузьминым (Полатсола ял марий), Пӧтъял школын туныктышыжо Виктор Тойдуганович Кувшиновым (Челюскин ял марий) да шуко молымат ончыкташ лиеш. Молан лач нуным лӱмыштым гына возем – нуно сар тӱҥалтыште эн шокшо «кишподыш» верештыныт да чылан гаяк пленыш логалыныт. Вес могырым ончалаш гын, 1939 ийысе шыже призыв гычын илыше чонанже утларакше пленыш логалше-влак кокла гычынак гына кодыныт (илен кодыныт гын эше…). Исключений семын икмыняр еҥым гына ончыктен кертам. Мутлан тунамак армийыш кайыше, Сотнур кыдалаш школын икымше выпускникше Петр Александрович Александровым. (Жап лийме семын Сотнур школ гыч Кугу Ачамланде сарыште кредалше туныктышо-влак нерген посна статьям ямдылем).
«Пленыште лийше-влак гына илен кодыныт» манмем дене тачысе самырык лудшо-влакын йоҥылыш шонымашышт ынже шоч манын, теве мом каласем: нунын илыше кодмыштлан, «киш подан» тамык гоч илен лекмыштлан ӧраш гына кодеш. Теве лудын лекса марий прозаик Алексей Александров-Арсакын «Скрипка шортеш» повестьшым. Тиде – самырык туныктышо Василий Очетовын пленысе чын илыш пӱрымашыже. Теве тыге гына, чыла нелылыкым чытен лектын, лӱен шуат манын лӱдмашым сеҥен, нуно тушеч ик гана веле огыл куржын утлаш тӧченыт. Но кушко куржын утлет?! Вет йырваш сар каен шоген. Йырваш тушман… А куржшо-влакым эше пий дене поктен, пийлан пурыктеныт, верешак лӱен кудалтеныт але йӧрдымӧ лиймешке кыреныт…
Лудшо-влакын чын шонымаш шочшаш, сандене ешарена: но ныл ий плен жапыште мо гына лийын огыл. Василий Очетов ден ачамын плен-пӱрымашышт икгайрак. Нуно концлагерь деч вара поян поляк-влак деке пашаш логалыныт. Адакат ачамын ойлымыж гыч ик тат: «Белостокышто ме чылан явыген пытыше лийынна… Мый иктаж кумло кок килограмм гына кодынам чай… Лийыныт мемнан шкенан коклаштат янлык-шамыч. Шке йолташышт деч эсогыл уло-уке киндым шупшын наледеныт. Чылажат лийын… Ик гана, мемнам пашаш наҥгаеныт ыле. Кечыгут пашам ыштымылан мыланна ик сукыр киндым пуэныт (кушто да могай пашаш миеныт – ачам ала ойлен, ала уке, ом шарне). Мый пычкемыш баракыш пурем. Моло-влак дене пырля пайлен кочкына, шонем. Омсам шупшыл почмем да шинчаштем тул меҥге шогалмым гына шарнем. Йолташем-влак мыйым нарыш шӱдырен намиен пыштеныт… Тиде янлык-шамыч мыйым саҥгам гыч кӱ моклака дене шелын пуэныт, киндым поген налыныт. Кочо, кунам тый нимом ыштен от керт. Но жап эртымеке, ме нунылан чаплынак ӱчым пӧртылтышна…»
Лач тиде жапыште 180 см кӱкшытан совет салтак Никифор Козлов улыжат-укежат 32 кило кодын… Лу дене коваштыже… Но илен лектын.
Нуным, пелеколышым, поян поляк-влак деке паша ышташ оптен колтымеке гына ачам (да моло-шамычат) ылыжаш тӱҥалыныт. Василий Очетов семынак ачамат поляк именийыш логалын, вольык ончымаште лийын. Лийын тушто самырык полячке. Полячке, да айдеме тӱсан самырык ӱдырамаш. Тудлан, очыни, ачам айдеме семын келшен. Сандене чӱчкыдынак палемдыме верыш я шӧрым конден шынден, я кӱчымӧ муным пыштен коден. Тыге ачам мыняр гынат айдеме сӱрет огыл, а айдеме тӱсыш пурышо лияш тӱҥалын… Кунам тиде лийын: 1943 але 1944 ийыште? Мыняррак Белосток концлагерьыште да мыняррак поян поляк дене лийын – тидым ачам каласкален огыл.
Шарнем изиэм годсо тыгай сӱретым: авам дене иктаж гана лӱшкаш тӱҥалмеке (тыгайже ачамын йӱшӧ улмыж годым лиеден) тудо кугу йӱкын ойлен: «Полячкым кондаш кӱлеш ыле! Тунам…» Очыни, концлагерь деч утлен, илыше кодмыжлан тиде поляк ӱдырамаш нерген поро, тауштымаш шарнымаш шӱм-чонешыже ӱмырешлан кодын.
Пленыште лийше-влак, пуля да колымаш тул коклаште ятыр кредалше, но илыше кодшо-влак семынак, илышым вес семын онченыт. Эсогыл вес семын иленыт.
Теве шукерте огыл ик тыгай историйым кольым. Ме вет ялыште илыше, эреак йоча-влакым туныктымо пашаште тыршыше, калык ончылно концерт дене коштшо композитор Василий Очетовым тугай поро койыш-шоктышаным, шыман шыргыжалше айдеме семын гына палена. Но ик гана Курыкйымал Шайраште тыгай случай лийын. Ялышке ӱдыр йӱкташ толыныт. Тыгай годым ял мучко «ӱдыр аракам йӱаш» кычкырен коштыт. Васлий Алексеевичат тушто лийын. Йӱлам шуктымеке, эре вет йӱдымак куштымаш-мурымаш, икте-весе коклаште мутланымаш тӱҥалеш… Тыгай мутланымаште ала-кудо марийже Василий Алексеевичлан «эй, тый, пленный» манын шӱрден пелештен. Очетов – Шайраште тымарте иктат тыге лийын кертеш манын шоналтенат кертын огыл – тиде пошкудыж ӱмбак мушкындо дене кержалтын. Пайрем калык чыланат Очетовым чараш тӧченыт, но иктат чарен шогалтен кертын огыл. Вара гына ала-кузе лыпландарен сеҥеныт, пайрем гыч ӱедыл ондален наҥгайыме гай кораҥденыт. Тиддеч вара Василий Алексеевич икмыняр кече икте денат ик мутымат пелештен огыл. Мо тунам тудын ушыштыжо да кӧргыштыжӧ ышталтын – тидым тудо шкеже гына пален. Тыгайым умылтараш ок лий але пеш чот неле.
Ачамын илышыж гычынат икмыняр тыгайрак татым шарнем. Эше пеш изи улам ыле. Ачам сайынак подылшо. Кудывечыште пычал дене. А капка вес могырышто кок милиционер. Молан толмыштым мый тунам умылен омыл, варажат иктат тидын нерген шарналтен огыл. Тунам, пел курым ончыч, мемнан ялыште кажне суртышто манме гаяк пычал лийын (тидлан ӧраш гына кодеш). Капка тӱкылымӧ. А кудывечыш моткоч куштылгын изипакча пече гоч пураш лиеш, но милиционер-влак тидым ышташ огыт тошт. Пычаллан кӧра огыл, а ачамын «мӱгырымыжлан» кӧра. Мый тыгай чытырыктыше да пеҥгыде мут-влакан йӱкшым шуко гана пылышыштем колынам. Могай мут-влак лиймым йӧршынат ом шарне. А милиционер-влак, вуйым рӱзен, ачамым лыпландараш тӧчен, тошкышт шогышт да мотоциклыш шинчын кудальыч. Таче гын тыгай койышлан эрык деч посна кодат ыле. Но тунам илыш да илыш умылымаш вес тӱрлӧ лийын. Мо тиде улмаш – тачат ом пале. Да нигунам паленжат ом нал.
1976 ийыште ачам ӱмыр лугыч лиймеке (сар корно, плен, милицийыш шупшкедыл тергымаш шке осал пашаштым ыштеныт), тудын илышыж гыч эше ик тыгай случайым колынам. Тидын нерген мемнан ешыште ойлаш, шарнаш да каласкалаш пуйто чарыме улмаш, кеч иктат чарен огыл гынат. Икманаш «еш кӧргысӧ этикет» семын тиде темым иктат тарваташ тоштын огыл. А лийынже теве мо.
1953 ий. Кугу сар деч вара илен лекташ кӱлын. Ялысе кажне айдеме кертмыже да моштымыжо семын пашам ыштен, илышым ончык колташ тыршен. Тиддеч ончыч, 1952 ийыште, пошкудо-влак, родо-тукым полшымо дене ачам кугу гына у пӧртым, йырваш сурт-оралтым ыштен шогалтен шуктен. Пӱртӱсын да илыш умылымашын вийжылан ӧрат: пленыште кумло кок кило кодшо айдемат угыч пеҥгыдын йол ӱмбак шогалеш, 1946 ийыште ешым пога, посна лектеш да тыгай кӱчык жапыште кышкар гай сурт оралтым нӧлтен шогалта манын. Кеч тунам Челюскин гай изи ялыште нимогай машина але трактор манмет лийын огыл. Чылажымат имне вий, подсанке манме дене пырням шупшыктен, кид дене оҥам шелын, озанлыкым ышташ. Тыгодымак куклаш кӱлын. Марлан толмекыже авам, мӱшкыран самырык вате (тудлан улыжат коло ий гына лийын тунам), пӧръеҥ дене тӧр пушеҥге куклаш, пасум почаш коштын. Но омартам шугынь дене нӧлтал савырен шуаш тӧчымыж годым шугыньыжо мучыштен, мӱшкырышкыжӧ логалын. Тыге икымше азам кудалташ пернен. Тура каласаш гын, колышо аза шочын. Тудлан эсогыл Иван лӱмым пуэныт. Кеч-кузе гынат сар деч варасе калык чылажымат чытен лекташ кӧргӧ виян улмаш. Санденак шке вий-куатлан, имне да ӱшкыжлан гына ӱшанен, тыгай сурт оралтымат чоҥеныт (Шемъерыште кодшо сурт кокла гыч икмынярышт тачат тугодсо улыт).
1952 ий. Ачам эшеже тале сонарзе лийын. Сайын пален, кушто, кунам да могай янлыкым лӱяш лиеш. Икана шордо покташ каеныт. Куп воктен шыгыремден авыреныт. Ачам пычал дене рашкалтарен колтен. Шордо ончылйола сукалтен шинчын да йӧрлын. Но икмыняр гана кужун-кужун ломыжалтен. «Ну, тиде сайлан огыл…» манын шоналтен гынат, шучко илыш корным илен лекше айдеме тидын нерген кугунак шонкален-вискален огыл. Илен, кузе илен. Вес ият шуын. 1953 ий. Шемъерыште сӱан. Чылан куштат-мурат, кӧ гын, ӧрдыжтырак шога. Ачам тунам «Челюскин» колхозын бригадирже лийын. Пареҥгым ончен куштымаште кугу лектышым налын, подвалыш оптеныт. Ну вот сӱан кечын, очыни, ачам ала-молан тугакат кумылдымо лийын. Да эше подылшо. Тудын деке куд ийлан изирак, 1925 ийыште шочшо, но мастар кидан улмыжлан сар жапыште ялешак кодшо (очыни, бронь дене), сарыште лийдыме апшат толын шогалын. Коктын, очыни, шолдыра шомак денат пелештен кертыныт. Апшатет, ачамын пареҥге дене шогылтмыжым койдаренрак, тыге манын: «Мый – кӱртньӧ патыр! А тый – пареҥге мӱшкыр!»
Мый кызыт возашат ом тошт, мо тарванен ачамын кӧргыштыжӧ, можо шолын оварен да тӱргоч кышкалалтын. Тудо чодыра айдеме лийын да шукыж годым кӱзӧ дене коштын. Кенета кӱсен гыч кӱзым луктынат, «кӱртньӧ патырым» лачак мӱшкыржӧ гыч шуралтен да кораҥ каен. Пайрем, мутат уке, кӱрылтын, калык кычкыркалаш да сусыргышылан полшаш тӱҥалын. Но ачам дек иктат кержалташ тоштын огыл. Тудо чыла тидым меҥге гай ончен шоген.
А вара кум ийлан тюрьма. Титакшым касарен шинчен лектын…
Тыгодымак мый изиэм годсекак ачамым пагалымым ужын кушкынам. Тыгай шучко случай лийын гынат, тидын нерген манеш-манеш пошкудо яллаштат кумдан шарлен гынат. Изи годсек Ярамарийыштат, Сотнурыштат иктаж-кӧ «Кӧн эргыже улат?» манмылан мый «Осып Микывырын» манынам. Тетла нунын нимом йоддымыштлан ӧрынам: «Молан йодо? Ачамжым ок пале вет. Молан фамилийжым ок йод?» Но тыште фамилий кӱлеш лийын огыл. «Осып Микипырым» (ала-молан мемнан ялысе семын огыл, пошкудо яллаште чыла вере вес семын ойленыт) чылан гаяк паленыт. Тиддеч коч мый весымат шижынам – ачамым кундемыштына пеш шукын паленыт да пагаленыт. Активист, туныктышо, иктаж-могай начальник мойн лийын огыл гынат. Паленыт осалрак, но справедливый айдеме семын. Садлан, очыни, тыге лийын.
Ачам дене, тыгак авам денат мый моткоч шко гана имне дене шинчын коштынам. Тыглай гына огыл. Теве чодыраш иктаж-молан: шудылан ма, укш пу але кишан омарталан, пече меҥгашлык але кашталык деке кайыме годымат… Авамын имне кычкаш туныктымыжо да пасуш, моло вере пырля да шкетынат кудалыштмем – тиде йӧршын вес историй.
Шарнымаш шӱлышан ты материалем ачам дене орваш шинчын, Сотнурыш миен толмына дене пытарынем. Тунам мылам уже латик ий ыле. 1971 ийыште ялыштына иктаж вич-куд телевизор уже лийын. Икымше телевизорым пошкудына иктаж 1967-1968 ийыштак налын. А мемнан лийын огыл. Акам-влакын йодмышт да йыгыжтарен шуктымышт почеш, ачам дене коктын, имньым кычкен, Сотнурыш кудална. Шайракорем ик верыште моткоч тура, чылт шуҥгалт волымо гай. Мылам шучкатан чучын колтыш. Миен шушаш годым «Мый волем» манын тӧрштен коднем ыле. Но ачам «Шинче!» манне. Имньым чарен шогалтыш, орва тала шеҥгек миен, шинчырым мучыштарыш, шеҥгел орвам «йолыштыш». Сапым шупшылын, имньым покталтыш. Йошкар алашана курыклан тунемше огыл гынат, лӱддеак ӱлыкыла тарваныш. Почешна пуракан корнышто пӱчкылт пурышо да ягылтен кодышо пурла орва корно чолгыжын. Мый тачат иктылан ӧрам: тыгодым ачам мылам йӱкын нимом гаяк ойлен огыл, тыге ыште, туге ыште манын туныктен огыл. Очыни, тарванылмыж дене, кузе ышташ кӱлмым сомыл гоч ончыктымыж дене мыйымат тыгаяк лияш таратен.
Сотнур хозмаг кевытыште могай телевизор утларак келша, могай кӱлеш манын ойыркалымынам ом шарне. Телевизорым налын лекна. Корнышто ачам ала-молан кумылдымо ыле. Тачат тидым умылен ом керт. Иктаж кум меҥгым мутланыде орваште шинчен каенна. Имнят вашкен огыл, ачамат тудым поктен огыл. Но Шайрамбалым эртен, чодыра велке савырныме годым тудо ала-молан тыгай мутым лукто: «Манам вет, нигунам ит лӱд. Нигунам нигӧм ит ондале. Шойышташ сай огыл…» Мо тугай шоя, молан шоям ышташ ок лий, тудо ик примерымат ыш кондо, нигӧмат ыш титакле, ыш вурсо. Мый тугакак умылыде шинчышым. Вуйым рӱзалтен, «Ы-ы» гына вашештышым. Но ит лӱд, ит ондалкале, ит шойышт манмыже тачат пылышемлан шоктымо гай чучеш.
Тунам ме изирак лийынна гынат, теле жапыште мочалкым, мочыла щёткым ышташ эре полшенна. Да эше пӧртыштӧ телевизор! Тунам лачак сар нерген, мыланна пеш чот келшыше «Четыре танкиста и собака» кином ончыктат ыле. Ялысе ӱдыр-рвезе-влак ме тудым, лиеш гын, йӱдшӧ-кечыже ончаш ямде лийынна. Кино тӱҥалеш, ме кидышке мочылам кучен, телевизор ваштареш пурен шинчына. Кидпашамат ыштена, киномат ончена. Тыгай годым, мыланна киношто эн «оҥай» годым, ачана кажне гана гаяк кынелын, пӧрт гыч лектын каен. «Мый леваш йымалне щётко оҥам шелам але колодкым пролем» манын, омсам петырен каен. Ончычшо ме тидым уждымо гаяк лийынна. Но ик гана «Ачай, а молан тый тыгай чапле кином от ончо?!» – манын йодмылан тудо кидым гына лупшале. Южгунам пелештен: «Тӱнӧ паша уло». Ала-молан тиде телевизорын лӱмжӧ «Неман» манме гай шарнем. Но тудо «Старт» лӱманат лийын кертеш.
А иктаж кок ий эртымеке, «ит шойышт» манме деч кораҥмемлан мыланем икымше гана, но сайынак логале. Шыжым кажне еш шке пакчаштыже пареҥгым луктеш. Эше школышто пареҥгыш шӱдыркалымышт дене шерым темат. Ик гана Ярамарийыш пареҥге погаш каяш тарваныше рвезе-влак корнывожеш чарнен шогална. Эше ик-кок тунемше поктен шуо. Мемнан кокла гыч ала-кудыжо «ушан ойым» ыштыш: «Пареҥгышт дене шерым темен пытареныт. Айда Ярамарийыш огына кай. Мыйын идей уло: Кугуер сереш окопым ыштена да войнала модына!» Полмезе-шамычлан тиде чылаланна келшыш, ик еҥ семын мӧҥгеш Шемъерыш савырнышна. Корнышто мутланен келшышна: тидын нерген иктат ача-аважлан нимом ок ойло. Тек ме пошкудо ялыште школлан пареҥгым погена манын шонышт. А икте кольмым конда, весе чӧгыт ден кугу пудам, кумшо иктаж-могай кандырам але вес арвер-ӱзгарым… Мыланем товарым муаш заданий логале. Палем, ача-авана, кована пакчаште пареҥгым пеш луктыт. Игече сай годым шукташ кӱлеш, маныт. Мый шыпак кудывечыш пурышым. Ачамын плотник товаржым мӧҥгӧ гыч нумал каяш шым тошт. Тудо такшат иктыланат тудым тӱкалаш пуэн огыл. Клатыште изи товарым муым. Тудо нӱшкӧ, адакшым рӱдаҥынат шуктен. Шукертсек кучылтмо огыл. Товарым солалтен, шыпак лектын куржым. Эше пӧрт гыч ик-кок шултыш киндым солалтышым. Йочанат мӱшкыр шужа вет!
Кечывал деч вара ме вуйна деч кӱкшырак келгытан окопым кӱнчен шуктышна. Ынде мо дене гынат леведаш кӱлеш. Тореш каштам пошкудо оралте воктен муна. Ынде тыгыде уам ер воктеч руэн нумалман. Товар мыйын, руэшташ йӧратем, тидым чылан палат. Мый вӱдуа деке лишемымат, ик вондым руэм, весым… А вӱдуа – тиде тура кушшо «нымыште вара» огыл. Руалат – товарет мӧҥгеш тӧршта, чылт пружин гай. Адакшым нӱшкӧ товар… Руэм-руэм – ок кай. Кӱшкырак нӧлталын, чотрак руальым… Да кенета, товар лывырге вӱдуа гыч мунчалтен каен, сукалтен шинчыме пулвуйышкем тӧрштыш. Мый чот корштымым шижылалтышым. Ала-молан вӱр иканаште ыш кышкалалт. А такше мый вӱр деч пешыжак лӱмаш уке ыле. Икымше классыш коштмем годым тоям ышташ чодыраш кайыме корнышто кадыр пужарым (тыге маналтеш инструмент) нумал кайымем годым ала-кудо акамже куржаш таратыш. Мыят чымалтым. Ала-кушан шӱртньышым да – кидвургем дене пӱсӧ пужар ӱмбаке. Тунам вӱр кышкалалт йогыш. Еҥ-влак тораштак лийын огытыл, умыла пакчаште пеш шукын тыршеныт… Мыйым фельдшер деке имне дене шынден наҥгайышт.
Но ты гана, ер воктене, мемнан пелен ик кугуракат лийын огыл. Ик жап гыч торлышо сусыр гыч вӱр кышкалалте. Мый тудым кидем дене кормыжтен петырен, пыкше-пыкше серышкыла кӱзышым да мландыш йӧралтым. Ала-кӧжӧ, вӱраҥ пытыше кидем да йолем ужын, ала лӱдмыж дене, ала нимом ышташ ӧрмыж дене мемнан пакчаш куржо. Ача-аванан пакчаште пареҥге лукмыштым ме кажныже сайын паленна.
«Ачамын тӱсшӧ», – манеш ыле Валентин Колумб. Но вес шонымаш дене. А мый…
Ужам, ончыч авам куржын ошкылеш, шеҥгеч ачам кужун тошкал толеш. Мо ынде лиеш манын вучем. Умбачынак авамын вурсымо йӱкшым колам: «Ме кече-мучко пареҥгым луктын толашена. А те тыште мом ыштыл киеда?! Эше школыш каена манын шойыштыда!» Авам тораште огыл кийыше уа воштыр деке тарваныш. Лывырге укшым тодыл налаш тӧча. Но тыгодым мылам воштыр кидан авам нимынярат лӱдыкшын чучын огыл. Мый тунам ачамын шиначжым, ончалтышыжым ужынам (тыгайым нигунам ом шарне!) – ӱмырешлан ушешем кодын. Но тудо ик мутымат ыш пелеште, ӱмбакем онченак, шӱштӱштыжым мучыштарыш, солалтен колтен, кум гана чаплынак шелышт нале. Шыде мутшым але кычкырымыжам ом шарне. Да тыгайже лийынат кертын огыл. Почешыже авамат чаплынак «шокшо мелнам пукшыш», воштыр дене. Ала-могай ластыкым муын (очыни, йолашэҥырашым кушкед нальыч), сусыр верым пӱтырен, мыйым мӧҥгыш пеле шӱдырен наҥгайышт… «Ой, ой, ой… Мо лийыч, эргым? Кузе тыге?..» – манын чаманен йӧратыше иктат ыш лий.
Молан мый чыла тидым да тыге кужун возем? Да шкат умылтарен ом керт. Очыни, ача-авамым шарнен…
А школышто мый эше ик йоҥлышым ыштенам. Йол руалмем окмакын шылташ тӧченам. Но ялыште нимомат «мешакеш от тойо». Ик туныктышын мо лийынат манын йодмыжлан «кӱш камвозынам» манынам. А тудо ала игылт ала койдарен вашештен: «Кӱшкӧ огыт камвоч. Тидымат от пале мо? Ончалза, Козлов кӱшкӧ камвозын!..» Вара тидым йолташем-влак ик гана веле огыл койдарен воштылыныт.
Таче мом шарнен возымемлан нылле ият эртен. Тидын дене, лудшемым чаманен, каласкалымем мучашлем манын шонышым.
Но лачак нылле ий ончычсо ик ойыртемалтше кече нерген нигузе возыде кодаш ок лий, шонем. Тудо кепшылтенак куча. 1975 ийыште школышто Сеҥымаш кече вашеш тӱрлӧ мероприятий ямдылалтын. Кӧ гын шке ачажлан, сарын участникше семын, могай гынат пӧлекым ямдылен. Мыят ачамым куандараш шоненам. Тудын война годым Литваште лийынам манмыже ушеш кодын. А мый изирак классыште тунеммем годсек книга кевытыш пурен коштынам. Ужалаш лукмо книга-влакым шагат дене ончен шоген кертынам. Эсогыл руш йомак книгам налмем сай шарнем. Тиде «Тюпа, Томка и Сорока» ден «Конёк-горбунок». Изинекак утларак марла лудаш йӧратенам гынат, рушла книгам налынам. Амалже тыште, кӱшнӧ ончыктымо гай кугу форматан, тӱрлӧ чия дене сӧрастарыме шуко сӱретан марла книгаже лийын огыл, очыни. Вичкыж команым да изиракым гына шарнем. А мыйын кугум да кӱжгӱм налмем шуын. Кушеч тунам тынар оксам муынам, ом пале. Вет ик книгажак теҥге да весыжат тынарак шоген. Кок теҥге окса тудо жапыште ялысе-влаклан пеш кугу окса лийын. Сеҥымаш лӱмгече идалыкыште ачамлан тыгаяк чапле коман, кӧргыштыжат сӱретан книгам налынам (нунын кокла гыч кокытшо тачат мыйын библиотекыштем аралалтеш). Лӱмжӧ – «Мой край Литвой зовётся». Тидын дене ачамым Сеҥымаш кече вашеш куандараш шоненам. Вет тунам паленам, ачам моло-шамыч дене пырля ни школыш, ни селасе сельсовет кӧргысӧ погынымашке коштын огыл. Ӱжыныт тудымат. Но тудо тиде кечын эрденак шкаланже ик амалым ыштен: ик стакан аракам теменат, шӱлалтыде манме гай йӱын колтен. А подылмеке, тудо «перныл кошташ» йӧратен огыл.
Мый школ гыч куаныше пӧртылынам. Вет Сеҥымаш кече тыгай кугу пайрем лийын. Ачам тушко миен огыл гынат, мый тудын дене кугешненам. Тудым куандараш манын, пӧлеклан ямдылыме, еҥ шинча деч тоен, вӱдыл пыштыме «Мой край Литвой зовётся» книгам луктынам. Ачамын пӧртыш пурымыжым вучен, ӱстел коклаште пӧрдынам. Тудо омсаште койылалтымеке, «Ачай, мый тылат книгам налынам» манынам. (Тудо жапыште ала-молан мемнан коклаште «пӧлеклаш» манме шомак эсогыл воштылтышын йоҥгымо семын чучын. Сандене чӱчкыдынак «подаритлаш» руш шомакым кучылтынна).
Ачам кидышкыже тиде книгам нале, лишкырак ыштен ончале, вуймутым лудын лекмекыже ала-молан тӱсшӧ вашталт кайыш. Но мыйын вучымо семын куанен-шыргыжалше огыл, ала-могай неле, келесыр ыле. Эсогыл ала-кузе шыдештмыла чучо. Ала-могай кӧргӧ йӱк дене «тау» мутым мылам ойлышат, ала-кузе йӱштын да торжаракын книгам ӱстел тӱрыш шӱкале. Тидыже мылам уло чон дене пӧлеклаш ямдылыме книгам кудалтен колтымо гаяк чучо. Вот тыште мыйым шарнымашем ок ондале, сандене мыят лудшыеҥым йӧршынат ом ондале.
Пӧрт кӧргыштӧ тымык. Ик жап пуйто икте-весым умылыде шыпак шинчена. Пуйто ала-можым гынат умылена, но умылтараш лийдыме чарак мемнан коклаште печымеҥге гай шогалын.
Вара гына, икмыняр жап гыч, ачам лушкенрак йодо: «Аватын «шындымыжым» палет вет… ик стаканым темен кондо». Да, тиде жапыште мый «аватын шындымыжым» манме шомакымат пеш сай умыленам. Тиде «шолтымыжым» манме семынак йоҥген. Мутат уке, мый паленамат, теменат конден пуэнам, пурлаш кондашат шотем ситен, ну, кеч кинде катышым да. Тудо тугак шып шинчен, ик тураш шӱтен ончен, пуйто шкеже тыште лийынат огыл. Вара, стаканым нӧлталын, иканаште йӱын колтен… Мыйже гына, кузе тыге да тынаре йӱаш лиеш манын ӧрмалген шинченам.
Ачам тугакак нимом мутланен огыл. Пуйто ындыже изиш вес семынрак ойлен: «Ынде изи отыл, чыла умылет».
Но мый тунам чынже денак мо лийын кайымым умылен омыл. Умылен омыл 1940 ийыште СССР ден Литва коклаште мо да кузе лиймым. Умылен омыл кок элысе калыкын тӱням да илышым кок семын ончымыштым. Мылам тунам чылажат кажне эрдене колышт тунемме гимн-чапмурысо семын «…союз нерушимый республик свободных…» лийын. А чынже куштырак улмаш, кӧ пала. Вет тачат тиде йодышлан тӱрыс вашмутым иктат пуэн огыл.
Тиддеч вара ачам идалык утларак гына илыш, 1976 ий июль тылзыште ӱмыржӧ кӱрылтӧ. Концлагерьже, пленже, сурт-оралтым чоҥымо кылмен-пӱжалтын шкенжым чуриктарымыже, шым йочам ончен кушташ толашымыже, илен лекташ манын, имне дене Озаҥ марте оҥам я пырням ужалаш шупшыктымыжо, чодыра орол лиймыжат, вольыкым пукшаш ситараш манын, ваче муча шудым нумалмыжат, янлык почеш кылмен коштмыжат… чылажат иктыш варнен. Но вет чыла тиде Илыш лийын.
Шым икшыве гыч чыланыштым огыл гынат, кумыт-нылытшым йол ӱмбак шогалташ тӧчымыжат… Тудлан тиде жапыште улыжат 57 ий гына лийын.
Тыгакак ондакрак «йӱлен кайыш» авана – Смирнова Прасковья Максимовна. Тудо 1926 ийыште Овдасола ялеш (ала Максимский почиҥгаш) Сӱрем кечын шочын. Санденыжат, очыни, иктаж кудымшо-шымше классыш коштмо годсекак мыланем шкетланемак «шорык-тагам» шӱшкылаш ӱшаненыт. Шарнем авамын «теве тыштыже кӱзӧ дене огыл, а мушкындет дене тыге-тыге темден волто» манын ончыктен, коваштым ньыгылтараш туныктымыжым. Тудын дечынак тунемынам вуй-йолым когарташ. Да эше шуко моло сомылланат. Тудын ойлымыжат ушыштем: «Ялыште илет гын, чыла ыштен моштыман. Теве мый ачат дене тӧр пырня вуйымат руэнам, пурамат пураленам…» Тидлан мый тунамат тӱрыс ӱшаненам да кызытат тыгакак уло шӱм-чон дене ӱшанем марий Ӱдырамашын яндар памаш гай чын мутшылан. Ӱшанаш Авалан вес негызат лийын: 1941 ийыштак, эше латкуд ийыш гына тошкалше нӧргӧ ӱдыр йоча Овдасола гыч Шолэҥерыш шумеш имне дене шурным шупшыктен. Орава, орва… А вет тудо пу дене ыштыме лийын. Корнышто ик гана веле огыл тиде орават пудырген кертын. Тыгодым кугу уржа мешакым ӱдыръеҥлан шкаланжак ястараш да угыч опташ логалын. А вара – «Трудфронт», Звенигово тура Юл серыште окоп кӱнчымаш, Элнет да Ӱшӱт воктек телым чодыра руаш коштмаш…
Сандене ешыштына мемнамат нелым сеҥаш туныктеныт, кертмышт семын ончен куштеныт, кумда илыш корныш луктыныт.
Мучашлыме ой:
Ачамын сар корныжо нерген чын сераш, кертмем семын «эрге парымым» пӧртылташ шоненам ыле.
Лудшо йолташ, кужарак возен манын ит шылтале. Тыгай илыш нерген повестьым, эсогыл романымат сераш лиеш. Но ик марий манмыла, чыла пӱрымаш нерген романым возен от пытаре.
Мучашлан иктым гына ешарем: тиде возымем – сылнештарыме произведений огыл, а мемнан ешнан эртыме илыш чынжын ик изи ужашыже гына.
Кочамат-ковамат, ача-авамат талешке огыл, тыглай марий айдеме лийыныт. Но илышыште нунын гай пеҥгыдын шогышо-влак кӱшеш илышна тачат умбакыже шуйна.
Ме нунылан вуйым савен таум ыштена.
Лайд Шемйэр. 23-26 вӱдшор 2020 ий.