Марий историйыште тачысе кечынат ик кугу гына «ош тамга» палдырна да ала-молан тудо ынде курым нарак шуйна. Молан тыге?.. Молан ме шкенан марий просветитель-сотемдарышына-влакын поро лӱмыштым у тукымлан почын пуаш, нунын ыштен кодымо суапле сомылыштым калык коклашкына шараш, шыҥдараш да тидын дене историйым аклен моштышо у тукымым ончен кушташ огына тырше? Вет XIX курым кыдал гыч XX курымын 40-ше ийлаже марте жапысе ятыр деч ятыр марий ончылъеҥна-влак нерген утыждене шагал палена. Палена гынат, кугурак тукым гына тидым шинча. Но нуныжланат нине сотемдарыше-влак нерген моткоч ятырже почылтын огыл – ожныракшат иктешлен возымо сай статья шагал лийын. Молан тыге, амалже могай?
Молан ме тачат Сергей Нурминскийлан, Иван Смирновлан, Тимофей Семёновлан, Павел Глезденёвлан, Филипп Букетов-Сайнлан (Сайн эрге Сайгелдылан), Петр Кунаевлан, Метрий Адаевлан, Леонид Мендиаровлан, Гаврил Леонтьев-Икумарилан… кӱлеш акым пуэн огынал? Тыгак пӱтынь марий калыкын погынлаштышт да мер илышым ончык колтымаште кугу надырым пыштыше, шукыж годым илышыштымат чаманыде пуышо-влаклан – Василий Ивановлан, Иван Коведяевлан, Пӧтр Вавилов-Монарнлан, Николай Миткинлан, Иван Шигаевлан, Сергей Стрелковлан, Опиня Войконовалан, Анастасия Кедровалан… тачат парым-порыснам тӱрыс огына тӱлӧ? Уке, ме кызыт нунын икмынярышт нерген шукертсекак палыме факт-влак нерген огыл ойлена. Уым кычалман эртыме корныштына, архивлаште, у ончалтыш дене иктешлыман, илышыште мо лийын гын, тудым тура ойлыман, историй дене келшыше акым пуыман – вот мо нерген ойлымо шуэш да тидымак ышташ ӱжам тӱжемле марий калыкын ӱдыр-рвезыже-влакым (але тачыже йомын пытен огынал вет, марий-влак!).
Теве, мутлан, пошкудо суас-влакын тидын шотышто йӧршын вес сӱрет. Уста еҥ-влакыштым нуно утыжденат пагалат, утларакат кӱш нӧлтат. Тыгодымак вот нунын дене гына таҥастаралташ да таҥасаш кӱлеш манын огына ойло. Но шке шочмо калыкнан тале эрге-ӱдырыштым, суапле пашам ыштен кодышо-влакым, пагалышаш, а тидлан нунын илыш корныштым лым лийде да келгын шымлышаш, почылтарышаш да тӱрлӧ савыктыш гочын калык деке намиен шуктышаш улына. Паледа мо, 1917 ий 19 мартыште Ӱпӧ оласе запасной полкысо гарнизонышто кӧмыт «Марий ушемым» почыныт? Мутат уке, Иван Коведяев ден Сергей Стрелков. Иван Николаевич Коведяев-Умшар нергенже кыдач-покшеч манме гай палена. Но кугу шымлымаш, посна книга, тудын моткоч шуко возен кодымо марий илыш нерген статьялажым, илыш шымлымашыжым кызытат посна книгаш чумырен лукташ артамна лийын огыл – тидыже ӧрыктара. А Сергей Фёдорович Стрелков Ӱпӧ оласе учительский институтын выпускникше (1917 ийыште!) тиде олаштак, Уфаште, «Марий ушемым» ыштыше кокла гыч эн талыже. Юмо тыге пӱрен але Юмак нуным марий историйлан ойырен налын улмаш! А ме тиде Юмын кумылым огына шукто: тыгай тале еҥна-влакым калыклан огына палдаре. А вет тудын Совет жапыште Марий кундемыш толын, пеш шуко поро пашам ыштымыжым почын пуымо огыл. Сандене пелештен колтет: «Эх, шогалташ ыле тыгай айдемылан Пошкырт кундемысе Бурай район Кугу Шукшаныште тудлан чапкӱм. Шонен муыт мо тидын нерген ты кундемысе тӧра да тыглай пошкудыжо-влак?»
Икумари – у XX курымын ик у марийже.
Кӧмыт нерген мутым тарватыме манын мужедме деч утарен, ик тыгай айдемыжын лӱмжӧ гыч тӱҥалына – тиде Икумари. Тудын тӱрыс лӱмнерже – Леонтьев Гаврил Леонтьевич. Тудо XX курымын ӱжакаштыжак марий калык ойпогым (фольклорым) погымаште, посна книга дене савыктымаште ик эн тале марий айдеме лийын. Тыгодымак тудо – икымше марий ойлымашын авторжо! 1909 ийыште 1910 ийлан савыктыме «Марла календарьыште» тудын «Кузе игшыбым ончаш-тунукташ кӱлеш?» лӱман, 9 лышташан ойлымашыже савыкталтын. Тыгайже эше марий историйыште лийын огыл. Эше ик гана пеҥгыдемден каласен кертына – тиде «Марла календареш» савыкталтше икымше марий ОЙЛЫМАШ! (Ты ойлымашым марий сылнымут историйыште ик ганат нигӧат ОЙЛЫМАШ манын огыл. Но ме, чыла могырымат профессионалле негызлен, тудым чапле ойлымашлан шотлена. Тачеш кугун огына возо, тиде – кумдан негызлыме вес статьялык материал. Лишыл жапыште тудо лийын шуэш).
Чаманаш гына кодеш, мутлан, Икумари С. Чавайн семын шке сылнымут усталыкшым умбакыже шуен огыл, ончычшо черке пашаш «лакемын», вара туныктымо да кугыжаныш пашаш «йӱлен каен». Ме тудын нерген пеш шагал палена, санденак «а кӧ тудо тугай?!» манме йодыш шкеак шочеш. Туге гын, илыш корныж дене тӱҥалтыштак палдырташ келшен толеш.
Икумари 1884 ийыште кызытсе Зеленодольск районыш пурышо, Озаҥ ола деч улыжат 15-17 меҥге коклаште гына верланыше Марий Кавал ялеш шочын. Изинек тулыкеш кодын – чыла вискален лекмеке, тыгай иктешлымашым ышташ лиеш. Сандене йоча годсек Мачвей кочаж дене Курыкйымал Шайра ялыште илен. Марий шанчызе Р. А. Бушков «Гаврил Леонтьев Шайра школым тунем пытарымек, Озаҥ учительский семинарийыш пурен да 1902 ийыште тунем лектын манын палемда. А 1906 ийыште тыштак миссионер курсым пытарымеке, кызытсе Шернур район Кукнур черкыш служитлаш каен, манеш. Но тыште, мыйын шонымаште, тачак ик рашлыкым пуртыман. Тидлан амалым вес шымлызе И. В. Алметеван шке монографийыштыже Шайра (Шарибоксад) земский училище 1906 ий 1 сентябрьыште почылтын манын возымыжо тарата. Ты кок ойыртемым таҥастарен, тидын шотышто тачеш тыге каласаш келшен толеш: Гаврил Леонтьев Озаҥ учительский семинарийыш Сотнур двухклассный школым (тыгай статусым Сотнур школ 1908 ийыште налын, ончычшо земский училищылан шотлалтын) тунем лекмекыже, 1898 ийыште, пурен. (Положений почеш, семинарийышке 14-16 ияш-влакым налыныт. Тидын нерген «Марла календарь» 1906 ий гычынак, савыкталт лекме ийже гычынак, икмыняр идалык почела увертарен шоген. Тидым кӱлешан увер семынат, эсогыл тунамсе рекламе шот семынат аклаш лиеш).
Таче, тиде статьям возымо годым, ик кугу ситыдымашна вигак шинчалан перна: мыланна тӱрыс рашемдыме архив данный моткочак ок сите. Тиде чырым кораҥдаш планышкына шукертак пуртенна ыле, но ончычшым архивыш миен ышна шукто, а тачыже мландывалне шучко чер шарлымылан кӧра ик жаплан тидым ыштен огына керт.
Туге гынат, шанчызе Р. А. Бушковын Икумари 1906 ий гыч Кукнур черкыш пашаш пурен манмыже шотышто кокытеланымаш ок лыплане. Тиде ийыштак черке службыш пурен гын, лийын мо тудын жапше да кумылжо калык коклаште тынар туштым, тошто ойым, йомакым, мурым погаш? Але чыла тидым шке вуйжо гыч возен Икумари? Но Яныш Ялкайн 1933 ийыште савыктыме «Марий библиографий. 1823–1933 ий» книгаштыже Икумарин 1909 ийыште савыкталтше «Марла муро, тушто да йомак-влак» книгаже шотышто тыгайрак комментарийым пуа: «Пӱрӧ уезд гыч да монь 69 мурын мутшо, 60 тушто ден мумашыже (кушто, кӧ деч, кунам погымо – пале огыл), адак ойлымаш ден почеламут-влак».
Тыгай увер деч вара вигак кок шонымаш вуйыш толын керылтеш. Иктыже: тугеже Икумари Пӱрӧ уездысе калык коклашке фольклор экспедиций семын миен коштын. Но могай ийыште? Кунам тидым ыштен шуктен? Тыште, мутат уке, эн кугу кокытеланымашым Икумаринак 1909 ийыште савыкталтше ойлымашыжак луктеш. Тусо действий почеш, автор (мутат уке, тиде – самырык рвезе Гаврил Леонтьев шкежак) калык коклаш лектын, марий йочам ешыште да школышто кузе ончен куштымо, туныктымо шотышто шымлымашым эртара. Иктыже оҥай, а кӧ тидым ышташ Гаврил Леонтьевым йодын улмаш, да молан тудо тиде материалым шке фамилийже дене огыл, а лачак Икумари псевдоним дене савыкта? Ну, йӧра… Но эн тӱҥжӧ – Икумари-автор ойлымашыштыже Тӱмэҥер ялыш каяш лекмыж нерген воза. А мом ончыкта «Тӱмэҥер» манмыже? 1909 ийысе «Марла календарьыште» «Тӱммари гыч» манме кидпале дене 62 гыч 66 лышташ марте тӱрлӧ текстым пуртымо. Молан «текстым» веле манам? А вот молан: тыште «Поян веҥе», «Пыште» почеламут-влак, «Тушто-влак», «Тошто еҥ мут» (калыкмут, манына таче) да «Шорык-тага ден сӧсна» йомак пуреныт. Нуным чылаштымат «Тӱммари гыч» манме авторлан шотлаш лиеш. Тыге гын, тиде Икумарин возымыжо манына гын, да эше Яныш Ялкайнын «Пӱрӧ уезд гыч да монь…» манмыжым шотыш налына гын, тунам эшеат шукырак гына йодыш-влак лектыт. Но таче чылажланат, пеш келгын шымлен лекде, вашмутым пуаш гын – куштылгын йоҥылыш лияш лиеш. Туге гынат, палемден кодена: «Тӱммари гыч» манме «Тӱммари» лӱман псевдонимым ончыкта. Да нине произведений-влакым тудын возымыж гыч савыкташ пуртеныт. С.Чавайнат кусарыме почеламутшо-влакым я «Антик поэт гыч», я «Пушкин гыч» манын палемден.
Тачысе Интернет материалыштына ты йодыш дене тышан шогалына. Тидымат келгынрак шымлен лектын, тӱрыс вашмутым пуаш вес ганалан кодена. Да умбакыже адакат Р.А.Бушковын Икумари нерген возымыж гыч цитатым марлаш кусарен палдарена: «Тиде шӱгар олмым эн ончыч Йошкар-Олаште илыше, мыйын йолташем да тукым шольым Валерий Иванович Петров тогдаен шуктен. Родо-тукым улмына шот дене да мыйым краевед семын аклен, тидын нерген мылам увертарен. Шӱгарлашке пурымеке, ме вигак Икумари деке миен лекна. 1941-1945 ийлаште тышеч тораште огыл верланыше сарзе госпиталеш колышо-влакым иза-шольо вынемыш тойымо мемориал деч тораште огыл. Шарнымаш шӱгаргӱ ӱмбалан возымо: «Скромной маме Леонтьевой С.Е. (1889-1952) и отцу, дореволюционному просветителю «Икумари», Леонтьеву Г.Л. (1884-1935), заведующему курсов совет. работников в Старом Торъяле (1918) и совпартшколы в Краснококшайске (1920-21)».
Тиде возымым лудын лектатат, шоналтет: Г.Л.Леонтьевын пӱрымаштыже 1917 ийыште Вятке губерний лӱм дене Пӱрӧ олашке Икымше Марий Погыныш делегат семын мийымыжат кугу рольым модын. Вет тунамсе делегат-влак эн чолга марий лийыныт да Марий кундемым ышташ могай вер-шӧрлашке, тунемме заведенийлашке, вес вуйыншогышо верлашке могай еҥым колташ – нуно ойыреныт да колтымо еҥ-влакшат вуйым шупшын огытыл. Тунамсе шочмо калыкнан илышыжым уэмдаш шонышо марий-влак радамыш, кӱлеш лиймеке, Икумариат логалын. Теве совет пашаеҥ-влакын курсыштым Тошто Торъял селаште вуйлатен… Но кӱ ӱмбалан ала-молан Шернур Ревкомышто лиймыжым палемден огытыл. Молан тыге лийын?.. Но таче вашмутна архив фактеш негызлалтын огылат, тиддечат изиш кораҥ каена. -Л.Ш.
Пӧртылына Р.А.Бушковын материалже деке: «Тиде кӱлан тауштен, Икумарин кунам колымыжо нерген раш каласаш лиеш. Тыгодымак эше мылам тыгай уверым рашемдаш пиал логале: Г.Л.Леонтьев 1908 ийыште окружной инородческий миссионер лийын. (Очыни, тӱҥалтыш гычынак П.П.Глезденёв дене пеҥгыде кылым кучен – эше Озаҥыштак шочшо нунын кокласе келшымашак. — Л.Ш.). Икумари 1918 ий 21 январьыште Шернур селаште эртаралтше Уржум марий-влакын I Погынымашыштын ик чолга организаторжо лийын. 1920 ийыште – Шернур Ревкомын секретарьже. 1922 ийыште кенета Козьмодемьянск пристаньыш пашаш пурен, варажым Звенигово кантонысо Керемлакысе промартельыште счетоводлан ыштен. Область кӱкшытысӧ Совпартшколым вуйлатыме деч вара!.. (Иканаште йодыш-влак шочыт: могай амал дене ончычсо священник, вара тале совет пашаеҥ Юл серыш тыглай пашаеҥ семын миен лектын?. Молан вараже Элнет воктенысе Керемлакыш, тиде «маскалукыш» толын, а вес вере чошен огыл? Мутлан, шке Сотнур волостьышкыжо каен огыл? Тӱрыс вашмут тачеш уке. Керемлак, Шайра, Ярамарий ял-влак ожно годсекак пеш вашла коштын иленыт манын гына каласен кодена. Можыч, тидат 1909 ийыштак лекше «Марла календареш» савыкталтше «Мӱкш нерген возымо письма-шамычын» авторжо дене кылдалтын? Чын, тушто авторын лӱмнержым туран ончыктымо огыл, а ты кугу статья мучаште тыге палемдыме: «Седе писма-шамычым Чарла уезд гыч Керебелак мари муын поген колтен». Тиде серыш нерген Марий университетыште тунемме годымат лекцийлаште ойленыт. Но авторжым иктат раш каласен огыл. Ала иктаж-мом Осмин Йыванын «Кава ден мланде коклаште» книгаштыже муам манын, кодшо гана угыч шергал лектым. Уке, тидын нерген тура каласыме нимат уке. Сандене ик тыгай шонымаш толаштара: «Ала тиде материалымат Икумариак возен?» Но тидланат вашмутым пуаш огына вашке, вес ганалан кодена. Таче мыланна раш, могай корно дене ты йодышлан вашмутым кычалаш. — Л.Ш.). «Пелашыже – Софья Евфимьевна. Нунын ныл икшывышт лийын: Моисей (1908 и.ш.), Евфимий (1910 и.ш.), Александр ден Владимир (1915 и.ш.)». (Тугеже тыште Р.А.Бушковын Икумари 1906 ийыште Кукнурыш каен манмыже чыныш лектеш: тушко миен, ӱдырым налын шуктен, ик-кок ий гыч йоча шочмо – тиде чылажат законаҥдыме да жап шот дене келшен толшо. Лач ик шонымаш гына кенета шуралта: Озаҥыште улмыж годымак ӱдырым налын огыл дыр Икумари? Сандене Софья пелашыжын кушеч, марий але вес калык гыч улмыжым рашемдыман.
Вес шот дене ачажын неле положенийыш логалмыж годым эргыже-влак чыланат манме гай вуеш шушо лийыныт. Тунам, 1933 ийыште, Икумарилан шкаланже гын улыжат 49 ий гына лийын. Тыге ончалаш гын, вийвал пагыт. Кугурак эргыжлан – 25 ий, кокымшо эргыжлан – 23 ий да Александр ден Владимирлан 18 ий… Эшеат ачаштлан нимо дене полшен кертын огытыл мо? Вет тудым 1933 ийыште судитлыме деч вара Икумари-Леонтьев эше кок ийым илен. — Л.Ш.)
Йодыш-влак ройла пӱтырнат.
1922 ий деч вара (мутат уке, тиде ежовщинын кышаже) Икумари ны учёный лийын огыл, ны мер пашам шуктен огыл. Лу ий наре пуйто шылын илен. Ешыже пеленжак лийын мо – тидланат тачеш вашмут уке. Промартельыште пашам ыштыме дене пырля могай сомылым шуктен – раш огына пале: йоча-влакым туныктен, черкыште службым наҥгаен? Но кузе варажым суд ончыко логал кертын? Черкылан кӧра? Але В.М.Васильев да моло семын «Дело софин» манмашке верештын? (Тиде да шуко моло йодышым рашемдаш манын, ме УФСБ-шке серышым возенна, но Г.Л.Леонтьев-Икумарин «делажым» ончаш лишыл родо-тукымжо гына праван… Ме Икумарин родыжымат кычал муна, но тудыжо эше «лишылак» улам манын доказательствым конден ыш керт. Да тудо «Дело софин» манмашке логал кертын гын, В.Васильевым, моло-влакым «буржуазный националист, финн шпион» манын титаклыме амал дене тудланат «рикошет» толын пернен. Шарныктарен кертыныт Икумариланат: «А-а, тый тунам буржазный националист кашак дене варнылынат, вредный статья-влакым возкаленат, руш калык ваштареш, вес калык ваштареш марий-влакым тарватынет улмаш… Вредный идеологийым шаркаленат…» Но тачыже палена: Икумарин тыгай статьяже-влак йӧршынат лийын огытыл. А кӱшнӧ ушештарыме ойлымаш гын – тиде лач чапле ойлымаш! Тудым кугу опытан огыл манме айдеме возен гынат, марий сылнымутышто чапле да виян ойлымаш!
Тӱткынрак ончалаш да Икумарин пӱрымашкыже келгышкырак пураш гын, тудын илышыже эше 1920 ийыштак «шаланаш» тӱҥал кертын. Шанчызе Р.А.Бушковын каласкалымыжымат шарналтышым. Уржум марий-влакын Погынымашыштым эртарен колтымаште Икумарилан тудо сай-кӱкшӧ акым пуыш, тыгодымак тыгайрак ойым ешарыш: «Огеш кӱл ыле тудлан Шернур Ревкомыш шӱшкылташ»… Мо тушто лийын – тидымат рашемдыме огыл. (Ондакысе семынак – тидат ончыкылык сомыллан кодеш).
Тыгодым шымлызынан «огеш кӱл ыле…» ойжо шотышто кокыте шонкалымаш шочеш: Шернур Ревкомышто ала-могай кугу титакым ышта ыле гын, 1920 ийыште тудым Чарлашке, Совпартшколым вуйлаташ налыт ыле мо? Уке, конешне. Сандене Икумарин «Шернур проблемыжым» Уржум марий-влакын Погынымашыштым эртарыме пагыт дене, Ревком сомыл дене веле огыл кылдыман. Тудо тыгак Шернурышто икымше гана Пеледыш пайремым эртарымаштат кугу рольым модын. Вет А.Конаков Ревком председатель, а Икумари секретарь лийыныт. Мут толмашеш, Виче кундемысе руш-влак «Праздник белых цветов» лӱман пайремым эртареныт. Да тыгат лийын кертеш: ончычшым нуно марий-влакынымак тыгайрак пайремыштым ужыныт. Палемдена, Александр Федорович Конаков – Пеледыш пайремын ик тале инициаторжо – 1904-1908 ийлаште Кукарка учительский семинарийыште тунемын. Мутат уке, тушто Пижме эҥер воктене, черке-собор але пристань кундемыште тыгай «Ош пеледыш пайремым» эртараш вер моткочак келшен толын. Тиде «яра кеҥеж» жапыште лийын. Но вес могыржым адакат ты пайремже марий-влакын акрет годсек илыме кундемыштыже эртаралтын. Тидат – факт.
Мутат уке, архив могырыш лупшалтына гын, тунам Икумари-Леонтьевын шочшыжо-влакынат пӱрымашыштым уто нелыт деч посна рашемден кертына, шонена. Негызше теве кушто: Гаврил Леонтьевич ден Софья Евфимьевнан икшывышт чыланат Кукнур черкыште пашам ыштымышт годым шочыныт. Сандене нунын нерген увер аралалт кодын. Йошкар-Олаште огыл гын, Кировышто лийшаш. Весе: нунын кокла гыч Моисей ден Евфимий икмыняр жап Кукнур земский училищыште (школышто) тунемыныт. А вот Александр ден Владимирын пӱрымашышт нерген мужедаш логалеш: тиде жапыште Икумари-Леонтьев Торъял да Шернур гоч эртен, Чарласе совпартшкол марте толын шуэш. Лийын мо еш вуйын йӧнжӧ, шийвундо перкелыкше пелашыже Софьям да икшывыже-влакым чыла вере пырля коштыкташ? Вет еш кугу. Да эше ны Тошто Торъялыште, ны Шернурышто тудым вучен шогышо лийын огытыл, очыни. Вет шуко сомылжо у Совет властьын гына огыл, а Марий калык Погынын але «Марий ушемын» ончычсо пунчалже-влак почеш шукталтын. Чарлаштыжат тиде нелылыкак вучен. Теве ме пеш сай палена Роҥго вел марий Иван Антонович Шигаевын совет паша тӱҥалтышыжым. Тудымат Чарлашке 1920-шо ийыштак Марий кундемым ышташ полшен кертше ӱшанле да пеҥгыде марий айдеме семын ӱжыныт. Тудо ончыч уезд исполкомышто ыштен, вара – ОБИК-ыште (облисполкомышто). Но пелашыже – кум йочан ава – Роҥго кундем гыч нигушкат каяш кӧнен огыл. Чын, ойыртемже уло: Шигаевын пелашыже тыглай кресаньык ӱдырамаш лийын, а Леонтьевын пелашыже – бачышкан ватыже. Но тиде йодышым эше тыгакак кугун рашемдыман. А рашемдаш чыла шӱртӧ кыл уло гай чучеш, архивше гына аралат кодшо ыле.
Пӧртылына Икумарин усталыкше деке.
Эше ик гана пеҥгыдемден ойлена: Икумарин 1908 ийыште савыктыме «Мари калыкын туштыжо» да 1909 ийыште ош тӱняш лукмо «Марла муро, тушто да йомак-влак» книгаже-влакым марий фольклористикылан негызым пыштыше савыктышлан шотлыман да ты шотышто «Марла календарь» дене тӧр шындыман.
Тыгай сеҥымаш тунам марий сотемдарыше-влак кокла гыч нигӧнат лийын огыл. Эсогыл В.М.Васильев-Ӱпымаринат, молынат. Варажымат Икумарин погымо поянлыкше негызеш (лачак негызеш!) шке усталыкыштым вияҥденыт марий фольклорист-влк В.М.Бердников, Ксенофонт Четкарёв, Виталий Акцорин, Александр Китиков… Тиде – палыме-влакше. А кумдан палыме лийын шуктыдымыжо мынярын лийыныт, вет нуно 1908 ий гыч 1930-шо ийла тӱҥалтыш марте Икумарин кок книгажымат ужын шуктеныт, кӧ гын «Марла календарьыштак» лудын шоген. Кудо-иктыже тыгодымак Икумари нерген нимомат пален огыл, але пеш шагал пален. Но иктыже ӧрыктара: нине фольклорист-влак Икумарин илыш корныжым кӱлеш семын шымлен, поро мутым каласен коден огытыл. Эсогыл ятыр вереже «марий тушто-влакым але вес тошто ойым ме Икумарин книгаж гыч налынна» манын ончыктен огыл. Но тыште Александр Ефимович Китиковлан 2006 ийыште савыктен лукмо «Марий калык тушто-влак» – «марийские народные загадки» книгасе «Ончылмутыштыжо» Икумари нерген икмыняр поро мутым ойлымыжлан да чын аклымыжлан таум ыштыман. «…Тушто-влакым Марий кундемын тӱрлӧ вер-шӧрыштыжӧ погымо… Книга мучаште туштым туштымо вашмутым да диалект шомак-влакым умылтарымашым пуртымо… Ты сборник кӱжгытшӧ дене кугу огыл гынат, оригинальный тушто-влак пеш шуко уло. Нуным вес погышо-влакын ойпогыштышт нигуштат от вашлий…»
Молан Икумарин усталыкшым тыге уждымо гай кораҥ коштыныт манме йодыш садак ок лушко. Амал шуко тӱрлӧ. Теве Ксенофонт Четкарёв гын 1930-шо ийла мучашысе ик «шымлымаштыже» (тиде, чынжым гын, шанче шымлымаш огыл, а тунамсе идеологический каргымаш гына лийын) Икумари гай-влакым «революций деч ончычак фольклорым шымлаш тӱҥалше буржуазный националист-влак» радамыш шӱшкын шынден да игылт вурсымо деч моло поро шомакым каласен огыл. Молан? Тунамсе тупела идеологий тыге кӱштымылан кӧра гына мо? Але шочмо калык кокла гыч лекше уста айдемым «ончылташ» тыршымылан кӧра? Четкарёв гай марий еҥ-влакым ме пагалена. Но нунын марий историйыште тупела пашаштым нигузеат ошемден огына керт… Чаманаш гына кодеш, Ксенофонт Архипович кугу тунемше лийын гынат, пуйто Яныш Ялкайнын книгажымат уждымо гай эртен каен, а Икумарин XX курымын эн тӱҥалтыш ийлаштыжак савыктыме кок книгаж нерген ик поро шомакымат ойлен огыл. Идеологий идеологий дене, но чын исторический ак эреак лийшаш.
Тыште эше вес теме рашемдалтде кодын. А кузерак мемнан марий йылмынан патриархше В.М.Васильев-Ӱпымари Икумарин кок книгажым аклен? Вет нунышт календарь ямдылыме мер сомылыштым да усталык корныштым пырля да ик жапыште тӱҥалыныт, икверешак шагал огыл тыршеныт. Эшеже Валериян Михайлович 1931 ийыште Москошто «Марий калыкын йомакше, ойлымашыже, туштыжо, тошто мутшо, мурыжо» книгам савыктен луктын… Ты шотышто гын тачеш тыге гына палемден кодена: тиде – вес теме, ме тудым у статьяштына рашемден пуашлан кодена. (Ужыда, шижыда, шонем, мыняр у теме почылтеш тиде ик статья гыч).
Икумарин (Гаврил Леонтьевын) савыктен кодымо кок книгаже – марий фольклористикын да марий сылнымут йылмым шочыктен вияҥдымашын аклаш лийдыме фактше да сеҥымашыже. 1908 да 1909 ийлаште идалык почела лекше «Мари калыкын туштыжо» да «Марла муро, тушто да йомак-влак» савыктыш-влакым «Марла календарь» дене тӧр шындыман ыле. Палемдена, Икумариат лачак ты журналым (ты «календарьым» тыге манаш чыла шот денат келшен толеш) ямдылымаште да савыктымаште кугу рольым модын. Тудын погымо шагал огыл калыкойжо (фольклоржо) лач тышанак савыкталтын. Адакат иктым чаманаш кодеш: вет рашемдыме огыл, тунамсе чыла савыкталтше тушто, изи жанран моло ойпого кокла гыч Икумарин погымыжо мыняррак процент улмаш? Мутат уке, чылажак тудын огыл, молан манаш гын Ӱпымари (марий калыкын устный поянлыкшым аралаш кумылаҥден шогышо В.М.Васильев) тунам пеш шуко еҥым фольклор погаш таратен кертын. Садлан кӧрак «Марла календарьыш» марий калыкын илыме тӱрлӧ кундемлаж гыч шагал огыл материалым колтеден шогеныт.
Мо лийын, тудо эртен. Тидым ӧпке кумыл дене огына возо, а Икумарилан чын исторический акым пуымо корным да фактым гына кычалына.
Калык ойпогым поген шымлымаште, марий сылнымутым вияҥдаш тӱҥалме корным такыртымаште, марий кокла гыч шкеак материалым пырчыклен поген, тудым посна книга дене лукшо-влак коклаште Икумари ик эн тӱҥ верым налшаш да аклалтшаш ыле… Но Гаврил Леонтьевичын ыштыме сомылжо нерген ик курым наре шып коштыныт, лӱмжым палдарен огытыл. Мутлан, репрессийым тореш-кутынь критиковатлен пытарыме, тӱням у семын ончал аклыме пел курым утла жапыштат тудын нерген архив материалымат кычал муын огынал, ик фотографийжат аралалт кодын огыл. (Картычке шотышто тыге шоненна. А вет шке историйнам келгынрак да тӱткынрак шымлаш тӱҥалына да тудлан чын акым пуаш тунем шуына гын, кенеташте фото веле огыл, моло материалат лыҥак лектын кертеш улмаш).
Факт чӱдылык чуриктара, но пӱрымашым чын рашемдыман.
Эсогыл пытартыш пагытыште В.Мочаевын организоватлымыж почеш «Марий библиографий энциклопедийыштат» (2007) Гаврил Леонтьевын илыш да усталык корныжым чӱдын гына ончыктымо (марлаш кусарен пуэна): «Шочын Озаҥ воктенысе Руско-Марийские Ковали ялеш, 1894 – колен Астраханеш, 1936), педагог, литератор. Кресаньык еш гыч, йоча жапше кызытсе Волжский район Курыклӱвал Шайра ялыште эртен; Озаҥ учительский семинарийым тунем пытарен. Ялысе священник, Тошто Торъял да Шернур школлаште туныктен; марий йылме да икшывым ончен куштымо нерген статья-влакым возкален, «Тушто, муро, йомак, почеламут да ойлымаш» сборникым савыктен луктын, 1909. МАО лиймеке, Шернур ревкомын секретарьже, областной партшколым вуйлатыше, Керемлак промартельын секретарьже лийын. Репрессироватлыме 1933 ийыште, 6 ийлан тюрьмаш шындыме».
Энциклопедий шеҥгелне ты текстым П.А.Апакаев ден К.Н.Сануковын шымлымашышт негызеш ыштыме манын ончыкталтын. Туге гынат… Энциклопедий текстыште (а шукышт лач тудланак эҥертат) пеш шуко тӧрсыр уло. Икымше – Икумарин шочмо ял лӱмжым ончыктымаште. Умылена, тачысе административно-территориальный делений справочникыште Русско-Марийские Ковали манме чын, очыни. Но ожнысо марий ял лӱм-влакын чын лӱмыштым арален кодашлан кузе тудо марла возалтын – тидым ончыктыман ыле. Мутат уке, тидым ышташ куштылго огыл. Туге гынат… Марий-влак Озаҥ воктенысе ты ялым эреак Марий Кавал маныныт да тачат тыгак маныт. Тачат тушто марий-влак илат, ны рушышкат, ни суасышкат савырнен пытен огытыл, тыгак марла мутланат. Тидланже ӧраш гына кодеш. Но тыгодымак тусо марий-влакын вий-куатыштлан ӱшанет. Мутат уке, историй тугай тудо: марий лӱм аралалт кодын гын, тугеже ончыч тушто марий-влакак иленыт, а вара семын руш але суас толыныт. Тыге адакат марий ял пелен Русские да Татарские Ковали манме шарлен. «Кавал» манме шомакым марий йылме гыч лийшылан шотлыман. Марий ты кундемыш вес калык деч вара толын шинчын огыл. Эн ончыч тыште марий ял-влак лийыныт, суас ден руш-влак вара гына толын лектыныт. Мут толмашеш каласен кодена: Кавал лӱман ял-влак Пестреча да Кӱшыл Услон районлаштат улыт. Но тиде вес теме.
Кокытеланен шонаш таратыше вес фактше – тиде Икумарин колымо ийже да кийыме верже. Тетла моло вере Икумари нерген возымо кугунак уке, сандене ме адакат 2007 ийысе Энциклопедийым шергалына. Тудын колымо жапшылан тушто 1936 ийым да Астрахань олам ончыктымо. Но марий историк да публицист Руслан Бушковын палымыже Валерий Петровын ойлымыж почеш, Гаврил Леонтьевым кызытсе Звенигово район Кӱшнур да Кугу Шигак воктенысе ик шӱгарлаш тойымо да жапшымат 1935 ийым ончыктымо… Да тиде чын манын ӱшанена: тидым памятникым шогалтыше иктаж-кудо эргыже тыге возен ончыктен. Нунышт, мемнан шонымаште, тиде историйым моло деч сайрак палат, лачак «шылтен да арален кученыт». Да ты шӱгар кӱм Хрущёвын «оттепельже» тӱҥалмеке але изиш варарак шогалтеныт.
Тиде йодышым «Марий Эл» газетыште тарватымекына, 2018 ий ноябрьын тӱҥалтыш кечылаштыже мый декем редакцийыш Руслан Аркадьевич лӱмынак пурен лекте. Пеленже Икумари нерген возымо ик лаштыкан материалже ыле, тудым мыланем пуэн кодыш. Тушто кӱчыкын илыш корныжым возымо ыле. Лач тунам Р.А.Бушков кум чапле «пӧлекым» ыштыш – Икумарин колымо ийжым, тудым Шигак шӱгарлаш тойымо верым рашемдыш да тиде тойымо вереш шогалтыме памятникын фотографийжын электрон версийжым кодыш. Вигак палемден кодена: Гаврил Леонтьевич дене йыгыреак – тудын пелашыже Софья Евфимьевна. А тудыжо 1952 ийыште ты тӱня дене чеверласен…
Кумдан палыме марий шымылызе-историкын суапле полышыжо мыйым эшеат гына алгаштарыш. Пиалат вигак шыргыжале. 7 ноябрьлан ме редакций сомыл дене Провой кундемысе Чакмарий (Красный яр) селаш кудална. Лачак тиде кечын ты кундемын шочшыжо, марий сотемдарыше-влак кокла гыч иктыже, эше 1905-1907 ийлаштак революций пуламыреш варналтше, тидлан кӧра мӱндыр Архангельск кундемыште икмыняр ий шинчен лекше, Марий калык погынлаште лийше, тунамсе «Рӱдӧ Марий ушемын» еҥже… тале марий айдеме Иван Павлович Воробьёвлан (1888–1937) шарнымаш кӱм почна. Верысе чолгаеҥ Нина Петровна Порватова чыла организатор усталыкшым да уло вий куатшым пуэн тидлан. Тау тудлан. Вет «Марий ушемын» еҥже-влаклан шкетланышт тидым ышташ пеш неле лиеш ыле.
Мероприятий деч вара Йошкар-Олаш тарванымеке, игече пыланрак гынат, мый машинам Шигак шӱгарла корныш савырыктышым. Кугу Шигак села корнымбалне огыл гынат, тушко кузе кайышашым, кузе миен лекшашым раш огына пале гынат. Ме фотограф Михаил Скобелев да редакций пашаеҥ Валентина Ефимова ден пырля лийынна.
Корным кӱчыкемдаш манын, ме Шолэҥер гоч огыл, а Кӱшнур ял гоч кудална. Пылан да юалгырак игече ыле. Кӱшнур ял гоч эртыме годым кенета ончылнына, пурла могырыштыла, кугу-кугу, тормылак-тормылак писте шинчашкына «керылте». Фотограф Михаил дене коктын иканаште манме гаяк каласен колтышна: «Айда шогалына!» Машина гыч лекшыла коктынат фотоаппаратнам солалтышна да – тӱгӧ. Уждымым ужынна! Тыгай пистым мыят сӱрет гоч веле шарнем. А Михаил Ильич гын, вигак тогдаен улмаш, тиде – Онапу! Пушеҥге шола велсе суртышто, коеш, шукертсек иктат илыше уке. Тудо чотак шолдырген. А ме тӱрлӧ могыр гыч Кугу пистым шолткена. Ты жапыште кудал эртыме сурт капкаште кокла ийготан пӧръеҥ койылалтыш.
Фотосомылнам мучашке шуктен, ме тудын деке ойым вашталташ лишемна. Кугунжак ыш ойло, «ожныракше тыште кумалтышым эртареныт» веле мане. Марий йӱла-шотым сайын палыше Михаил Скобелев шкенжын версийжым ешарыш: «Ялыште тыгай пушеҥге арам ок шого. Тыште кумалме вер лийын. Шукертак огыт кумал мо?» Но ялысе пӧръеҥ рашемден ешарен ыш керт. Ӧрдыж велне илен коштын пӧртылмыжлан эше шукыжак эртен огыл. Туге гынат, сурт-оралтым чыла нӧлтал шогалтен.
«Ала ӧрдыж еҥлан утыжым ойлышташ ок йӧрӧ да сандене тудо кугун ок кутыро… – шоналтышым мый шке семынем, а йӱкын весым пелештышым: – Икумари дек савырнен толын шукташ кӱлеш. Тарванена тугеже».
Кӱшнур марий мыланна кузе Шигак шӱгарлаш кудалшаш корным рашемден пуыш. Ик вере гына тура ида кудал колто, шолашкыла савырныза, мане.
Теве шӱгарла умбачынак йолт перыш. Тошто шӱгарлам вигак палаш лиеш: пасу-пасу веле гынат, ладыра пушеҥге-влак мӱндырчак палдырнат. Лач тыштат тыгак. Капкам эртен, Михаил пурла велке каен колтыш, мый – шолашкыла. Ятыр перныл коштым – тӱткын ончыштым гынат, тошто шӱгар олмым да фотографийысе гай памятникым нигузеат верешташ ок лий. Шке семын пелештенат ончышым. Вара Мишан кайыме велке корным пӱчкын лектым. Ондакак кычкыралшаш улмаш тудлан, но вет шӱгарлаште от кычкыркале. А Миша Скобелев тиде жапыште уже шӱгар памятник йыр пӧрдеш, шолтка веле. Тудын почеш мыят ом код, шкемын фотоаппаратем дене шолткем.
Тыгодым когыньнамат ик йодыш тургыжландарен: памятник нерген пытартыш ийла марте иктат пален огыл, тыгодымак кӧ-гынат тудым ончен, йытыраен шоген. Теве, свежа огыл гынат, искусственный пеледышым кереден кодымо… Но тыгай йодышым вик рашемдаш ок лий. Сандене варалан кодышна.
Тыге ме мӧҥгӧ кугу «курш» дене пӧртылна. Ыштыме сомыл дене кумыл нӧлталтмаш, шонымаш шукталтме дене чон ласкалык шагалже годым лиеш. А тиде гана тудо тӱргоч каен, кӧвален ыле. Вет ынде шке шинча денак чыла ужынна, шкеак фотом ыштенна!
Тушто поянлыкет Икумарин гына огыл улмаш але…
Историйын туштылен кодымым кӧ пален кертеш?
Ты ганат тудын илыш корныж гыч пеш шукыжым рашемден ышна керт гынат, ӱшан ешаралте, кумыл нӧлталте. Ынде умбакыже кычалаш пеш сай «сагыльына» уло: Икумари 1935 ийыште колен. Пален нална тудын пелашыжын лӱмжым. Йодышат утларак шочо: кӧ гын, содыки, ты шӱгар памятникым шогалтен, кунам? Да эше изим огыл, а тудо жаплан моткочак кугум. Вет марий-влак коклаште тыгай кугум шогалтыше-влак ончычшо моткоч шагал лийыныт. Да кӧ тыге кужун возен шынден кертын: «Скромной маме Леонтьевой С.Е. (1889-1952) и отцу, дореволюционному просветителю «Икумари», Леонтьеву Г.Л. (1884-1935), заведующему курсов совет. работников в Старом Торъяле (1918) и совпартшколы в Краснококшайске (1920-21)».
Икшывыже-влак кокла гыч иктаж-кӧжӧ тыге серен гын, тиде айдеме тунемше да кӱкшӧ шинчымашан лийын манын ӱшанена. Ала тудын фамилийже тыглай, еҥжат пеш палыме, но ме гына тудым пален огынал. Да, кызыт ынде тудыжат ок иле… Но вет лийшаш садак я уныкаже, я родо-тукымжо гыч иктаж-кудыжо. Йодыш почеш йодыш… Чаманем, таче мартеат ме тидым рашемден ышна шукто. А тӧченна ик гана веле огыл. 2019 ий шошым Россий Федераций ФСБ-ын Марий Элысе виктемышкыже Галина Козлова лӱм дене серышым возышна. Галина Алексеевнан коваже (ача могырым) Марий Кавал гыч марлан толшо ӱдыр лийын. Но тиде виктер гыч мыланна йодышлан йодыш дене вашештышт: «Г.Л.Леонтьевым родо манаш Тендан могай доказательствыда лийын кертеш»? Мутат уке, таче, 2020 ийыште, тыгай доказательствыжым муаш куштылго огыл. Кугурак тукым чыла каен пытен, самырык тукым ок шарне. Курыкйымал ялыште Леонтьев фамилиян лийыныт да улыт. Но Икумари лӱман шке родыштым иктат огыт шарне – пеш шуко вашталтын, пеш шуко вӱд йоген эртен.
Да Каври-Икумарин илыш корныштыжат пеш шуко рашемдышаш йодыш уло. Вет 2019 ийыште мемнан «Марий Кавал» манме экспедицийыштынат эн шоҥго-влакат (94 ияш ӱдырамаш йотке) Кавалыште Леонтьев фамилиян тукымым шарнен ыш му. (Тунам пеш оҥайын 1930-шо ийласе марий туныктышо Василий Иванович нерген, «кум шоло да кум шоҥго» нерген сӱретым каласкалышт ӱдыржӧ дене коктын. Тидат менам моткоч ӧрыктарыш: тыгайым мый нигуштат колын омыл ыле).
Тыгерак, Марий Кавал гыч ме Икумари нерген раш вашмут деч посна пӧртылна. Ты ганат ик шонымаш эрыкым ыш пу: ала вара, шочмо ялже гынат, художественный приёмым кучылтын, Икумари ойлымашыште Марий Кавал ялжымак сӱретла.. «Кузе игшыбым ончаш-тунукташ?» ойлымаште сӱретлыме да шке шинчана дене ты гана ужмо сӱрет-влак йӧршын икгаяк улыт. Эше весыжат келшен толеш: Марий Кавал Озаҥ деч 15-17 меҥге коклаште. Тыгак ойлымаште Озаҥ гыч Тӱмэҥер ял марте 15-17 меҥге лиеш.
Ала-молан, кӧргӧ чон шижмаш дене, шкемын тыгай шонымашем луктын каласыме шуэш: Леонтьев Каври, содыки, Курыкйымал ялын эргыже. Тудо тышанак кушкын. Тыге гын, адакат вес йодыш-влак рой гай пӱтырнат: тунам кушко лийыныт ача-аваже? Молан моло-влак возымо семынак Каври йочаж годым Марий Кавалыште огыл, а кочаж дене Курыкйымалне илен? Молан Икумарин погымо туштыштыжо лачак Курыкйымал Шайраште ойлымо мут-влак улыт? Вет южо мутшо лачак тиде ялыштак веле кучылталтеш, а моло вере йӧршын от му але пеш шуэн вашлиялтеш . Эсогыл воктенысе Аркамбал ялыште (кызытсе Руш Шайра манме ял) тыгай шомакым огыт кучылт. Но тиде вес кундемын шомакшат огыл, вес кундемлаштат тыге огыт ойло. Кушеч самырык рвезе тиде ойыртемым шижын да арален кодаш кӱлешлыкым тунамак умылен? А вот теве кушеч: тудо Курыкйымалне изиж годсекак илен. А кочаже марий илыш йӱлам сайын палыше да эшеат сайрак каласкален моштышо айдеме лийын. А Шайра ден Марий Кавалым Озаҥыш коштмо корно ушен. Тунам имне денат, йолынат Мандель (Мамдель) да Марий Кавал гоч коштыныт…
Тыге шоналташ гын, Икумари-Леонтьевын йоча годсо жапшым икмыняр гынат Сотнур черкын але Марий Кавал воктенысе черкын архивыштыже кычал ончыман. Аралалтын гын тыгай метрике книга – пеш шуко рашемеш. Но ме таче марте эше тыгай архивыш миен шуктен огынал. Тиде – мемнан ончыкылык сомылна.
Пӧртылына тӱҥалтыште тарватыме йодышышкына – тиде Икумарин ойпого да сылнымут усталыкше. 2007 ийысе Энциклопедийыште Икумарин икымше книгаже савыкталтме ийым – 1909 ий манын – йӧршын йоҥылыш ончыктымо. Икумарин «Марий калыкын туштыжо» (610 тушто) лӱман книгаже 1908 ийыште савыкталтын, тыге ончыктымо лачак книган авантитулыштыжо. Туштак палемдыме: «Икумари поген печатлыме. Акше 5 ырший (луатшымыр). Казань. Центральная типография. 1908».
Утларак рашемдаш манын, лӱмынак 1908 ийыште ош тӱняшке лукмо, но «1909-се ий календарьым» шергал лектына. Да календарь мучаште книгам налаш темлыме спискыште тыгайрак серымым муына: «Марий калыкын туштыжо. 600 тушто. Акше 7 ыршiй. Ик тылзе гыч печатлалт лектеш». Тылечла нимат уке…
Чаманен гына каласаш кодеш: 1908–1919 ийлаште савыкталтше марий книгалаште шукыж годым «выходной даный» манмет ончыкталтын огыл. Сандене ме кызыт иктым гына палена: марий тушто книга идалык мучаштырак лектын.
Икумарин тушто книгаже, марла текстым посна книга семын ош тӱняшке савыктыме 2-шо книга. А.Аптриевын чумырымо муро книгажын марла вариантше 1908 ийыште савыкталтше «Марла календарьыште» йӧршын ок ончыкталт. Тугеже тудо идалык мучаште гына лектын. Мутат уке, ончыкшым тидымат тӱрыс рашемдена. Нелылыкше теве могай ыле: Аптриевын марла муро книгаже С.Г.Чавайн лӱмеш шанче лудмыпӧртыштӧ уке.
Тиде спискыштак «Марла муро» манме книгам ончыктымо. Тиде А.Аптриевын книгаже манын шонена гынат, вуймутысо ойыртемлан кӧра авторжым тӱрыс пеҥгыдемдаш огына шоно.
Иктешмлымаш:
Тиде материал ончычшо лудшо-влакым марий сотемдарыше Икумари да тудын савыкталтше книгаже-влак дене палдараш шоныма гыч лекте. Но шкаланемат вучыдымын, тудын кышкарже утларак да утларак кумдаҥ кайыш. Ик йодыш почеш весе нӧлталтеш. Ятыр книгам шерген лекташ логале – а вашмут моткоч шагал. Архивыш каен, могай фондышто кычалшашымат ятыр рашемдышым. Но тачеш тидым ышташ ок лий – тӱня мучко шучко чер озалана, тӱвыра заведений-влак чылан петырыме улыт.
Пагалыме лудшо таҥ, «автор тынар кужун возкален, кӱчыкын да раш ок лий ыле мо?..» – манын шылталыме йӱкетымат колам. Но таче «кӱчыкын да раш», мутлан, Сергей Чавайн нерген возаш лиеш. Моланжым умылет. Уке гын, умылтарем: классикна нерген 100 ий жапыште тӱрлыжымат возен пытарыме. Тыгодымак С.Чавайнын илыш лончыжым чыла гаяк лончылен лектын, тӱрыс гаяк рашемдыме шымлымаш-влак шагал огытыл. А Икумари – Г.Л.Леонтьев нерген 100 ий жапыштат иктат келге шымлыме статьям серен огыл. Тидын нерген кӱшнӧ шуко ойлымо.
Сандене, чытенак лудметлан кугу таум каласем.
А ончылно мемнам, сӧрымына семынак, икмыняр у теме вуча. Тиде – Икумари (Г.Л.Леонтьев) ден Ӱпымари (В.М.Васильев); Икумарин «Кузе игшыбым ончаш-тунукташ кӱлеш?» ойлымашым у ончалтыш гоч лончылымаш.
Вуймут ойлымашлан келшен толдымо да йӧнысыр. Мый гын манам ыле: «Тӱмэҥер». Сылнын йоҥга да ойлымашын тӱҥ шонымашыжымат почын пуа. Но, манмыла, историйым мӧҥгеш от савыре. Ик гана Эчан манын лӱмдымӧ гын, тудым Сашок манын вашталтыме ок кӱл. Тидын дене келшем.
Тыгак мемнан сомылна – архивлаште Икумари – Г.Л.Леонтьев нерген чыла гаяк материалым погаш да брошюрым лукташ (руш-влакын семын «Литературный пмятник» серий дене. Шкенжым калыклан шотлышо калыкын чылажат лийшаш.
А Икумарин шочмо Шайра кундемыштыже тений кеҥежым памятникым шогалташ.
Пагален, Лайд Шемйэр (Владимир Козлов)
Чыла вере авторын ыштыме фотографийжым кучылтмо.
Архив фотом «Ару Элнет» тоштер комплексын фондшо гыч налме.
———————————-
Кучылтмо савыктыш-влак:
1. Икумари. Мари калыкын туштыжы (610 тушты). Икумари поген печатлыме. Казань.Центральная типография. 1908, 28 с. 5 ыр (Но 1908 ийыште савыкталтше календарьыште АКШЕ – 7 ырший манын ончыктымо). Тираждыме. (Эҥертыме: Ялкайн Я.Я. Марий библиографий. 1823–1933 // Фольклор // ончо «Календарь-влак. Савыктышын порядковый номеже 2039. Йошкар-Ола, Маргосиздат. 1933, 188 стр).
2. Икумари. Марла муро, тушто да йомак-влак. Икумари поген печатлмые.Казань. Центральная типография. 1909. 16 стр. Тираждыме да акдыме. (Эҥертыме: Ялкайн Я.Я. Марий библиографий. 1823–1933 // Фольклор // ончо «Календарь-влак. Савыктышын порядковый номеже 2056. Йошкар-Ола, Маргосиздат. 1933, 200 стр).
Ялкайнын савыктышыште умыландарымашыже: Пӱрӧ уезд гыч да монь 69 мурын мутшо, 60 тушто ден мумашыже (кушто, кӧ деч, кунам погымо – пале огыл), адак ойлымаш ден почеламут-влак. Но кузе тыште «почеламут» манмыжым умылтарыман? Шкенжын мо? Але калык усталык?..)
3. Марла календарь. Казань. Центральная типография. 1906–1912. («Ару Элнет» тоштер комплексын чондайже гыч. Чыла номерым иктыш поген комыжлымо – тыгай раритет тӱняштыжат кокыт-кумыт веле).
4. Васильев В.М. Марий мут.Тошто гыч тӱҥалын, таче марте ойлымо муро, тушто, йомак, пале, туныктымо мут, молыжат. I выпуск. Озаҥ. 1918.
5. Васильев В.М. Марий калыкын йомакше, ойлымашыже, туштыжо, тошто мутшо, мурыжо. Москва. 1931.
6. Четкарёв
7. Ялкайн Я.Я. Марий библиографий 1823–1933. Йошкар-Ола, Наук ден шымлыше институт // Маргосиздат. 1933. __С.
8. Ибатов С.И. Марий калыкмут, калык ой ден тушто-влак. Йошкар-Ола. 1960.
9. Китиков А.Е. Марий калык тушто-влак. Йошкар-Ола. 1967.
10. Китиков А.Е. Марийские народные загадки. Монография. Йошкар-Ола. 1973. – 189 с.
11. Асылбаев А.А. С.Г.Чавайн. Илышыж ден творчествыже.(Критико-биографический очерк). Йошкар-Ола, МКИ, 1959. – 238 с.
12. Васин К.К. Псевдонимы марийских писателей. Йошкар-Ола. 1965 . 92 С.
13. Ибатов С.И. Сылнымут нерген мут. Литературно-критический статья-влак. Йошкар-Ола. МКИ. 1971. – 306 л.
14. Александров А.М, Беспалова Г.Е, Васин К.К. Писатели Марийской АССР. Марийское книжное издательство. Йошкар-Ола. 1976.
(В.М.Васильев. с. 55–57 стр. )
15. Марийская биографическая энциклопедия. 3649 имён в истории Марийского края и марийского народа. Автор и руководитель проекта Валерий Мочаев. Йошкар-Ола. Марийский биографический центр. 2007. 486 С.
16. Алметева И.В. История начального школьного образования в Марийском крае во второй половине XIX – начале XX веков. Монография. Йошкар-Ола. ГОУ ВПО «Марийский государственный университет». 2006. 314 С.
17. Китиков А.Е. Марий калык тушто-влак. Марий калык ойпого (Марийские народные загадки. Свод марийского фольклора). Йошкар-Ола. МарНИИЯЛИ. 2006. – 432 с.