Тений Марий Элналан – 100 ий, «Марий ушемлан» да Пӱтынь Российысе I марий Погынлан – 103 ий.
Чолга, тулла йӱлышӧ шӱман, марий калыкым уло чон дене йӧратыше лийыныт Икымше Марий Погынын организаторжо ден делегатше-влак.
Волгыдо илышыш ӱжшӧ, шке почешышт наҥгайыше, эшежым чоным тарватен, полшен туныктышо-влак. Теве нуно, Данкон ончыктымо корныж дене ӱшанлын кайыше мемнан марий Талешкына-влак: Василий Михайлович Иванов – туныктышо, Иван Петрович Петров – туныктышо, Михаил Николаевич Янтемир (Сазонов) – туныктышо!
Морко велне «Марий ушемын» икымше погынымашыж нерген возымаште тыгай ой уло: «Марий ушем» гыч кум еҥым сайлышт, кок учитель В.М.Иванов ден И.П.Петров, ик кресаньык – Шабруков». Тыгеже мыланна тӱрыс рашемеш: 1917 ий 22 октябрьыште Морко марий-влакын «Марий ушемышт» уже лийын. Морко «Марий ушемым» кугу опытан Василий Михайлович Иванов чумырен. Шкеже – Элекэҥер марий. Тудак 1917 ий шошо-кеҥеж жапыште Пӱтынь Российысе I марий Погыным чумырышо да эртарен колтышо тале организатор лийын. Тунам, Пӱрӧ олаште эртарыме Погынышто тудын ӱшанле йолташыже да эҥертышыже Иван Николаевич Коведяев-Умшар, Николай Миткин да молат лийыныт. А Морко велне тӱҥ полышкалышыже Кронштадт гыч пӧртылшӧ матрос, Озаҥ учительский семинарийым тунем пытарыше, икмыняр ий туныктымо опытым вачӱмбак пыштыше Иван Петрович Петров лийын. Чаманаш гына кодеш, Шеҥше марий Шабруков нерген увер шагал.
Иван Петров вараже Марий автономийым ыштымаште кугу надырым пышта да областьын исполнительный комитетшын икымше вуйлатышыже лиеш. Москваште самырык элнан эн кугу вуйлатышыже-влак дене вашлиеда. Ӱмыржӧ мучко тале марий боец семын ойыртемалтеш.
1918 ий 17 декабрьыште большевик-влакын ыштыме Марий пӧлкаже у властьлан келшышын «Марий рӱдӧ ушемым» («Марий ушемым») шке пунчалже дене чарен шогалта. Тидым «Марий ушемым» кырен шалатыме дене таҥастараш лиеш, тиддеч вара шукышт мер ушем деч кораҥыт, ятырыштым виеш кораҥден, шалатен пытарат. Нуным жап савыртыш чотак «шоктын». Туге гынат нунын лӱмышт мер пашаште пеҥгыдын да курымешлан возалт кодын.
Теве 2016 ийыштак мер пашаеҥ-влак И.П.Петровлан Йошкар-Олаште памятникым шогалтыме нерген пунчалым луктыныт ыле. Тыгай йодмаш-темлымашым Марий Эл Республикын правительствышкыже колтеныт. Нуныштат «ыштена» манын пунчалым луктыныт. А ышташ тӱҥалыт але уке, кунам ыштен шуктат – тачат нимо раш огыл. Но кузерак тиде паша таче шукталтеш – газетлаште да моло вереат увер ок шокто. Чыгынен шогале огыл дыр? Но калык шке лӱмлӧ эргыже-влаклан памятник-влакымым уло чон дене вуча.
Журналист Лайд Шемйэрын шымлен аклымыж почеш, тыгак эше вес Морко марийынат «Марий ушемым» вияҥдымаште надырже раш коеш. Тудын лӱмжӧ – Руш Родо ялеш шочшо юрист, Морко мари псевдоним дене серкалыше Пӧтр Михайлович Кунаев. Тудым ме Озаҥысе тале марий туныктышо, законым сайын палыше, кугу шинчымашан айдеме семын палена. Тудо тыгак марлат пеш устан возен моштен, сандене П.Кунаевлан тауштен, Моркышто «Марий ушем» почылтмо нерген пеш чапле материал «Ӱжара» газет лостыкеш савыкталтын да мыланна тачысе кече марте аралалтын.
Кодшо гана савыкталтше статья гыч эше ик ужашым угыч ушештараш кӱлеш шонем. 100 ий ончыч каласыме ой тачат пайдалын йоҥга: «…шкедак лектын ойлымо шомакет шкедакак киен кодеш, тыйын мутетым шотеш пыштыше уке. А ик Ушемыш, Обществыш, Союзыш ушнен, шкенан марий еҥым колтена гын, тудо пӱтынь обществе лӱм дене ойла, тудын йодмым шуктыде огыт керт… – манеш В.Иванов да умбакыже эшеат сайрак ешара: – Мемнан деч поснат ыштат манына гын, нигунамат ончык огына кае, пуро илышым огына уж, адак еҥ мыскылтышеш кодына… Образованныйжыге, шемержыге иктыш ушнен, ик еш семын модын-воштылын, курымеш волгалт илена…»
Йолташ-влак, ужыда, 100 ий ончычат марий илышнам тыге тура акленыт да икте-весыштлан пеҥгыдын луктын ойлен, ончык ӱжын моштеныт. А тачыже ме тунарак лушкыдо да шаланен пытыше лийынна мо?!
Василий Михайлович Иванов тудо жаплан кугун образованный айдеме лийын. Пӱрӧ инородческий училище деч вара (молан тушеч кайымыже сайынак раш огыл), тудо Морко кугу школын инспекторжылан пашам ыштен, тыгай кугу должностьышто лийын. Мый тудын пошкудо Элекэҥер ял гыч улмыж дене кугешнем. Тынар иленам, молын семынак тидын нерген пеш шагал паленам. Шукерте огыл гына «Марий ушемын» чолга шымлышыже-влаклан тауштен, тудын суапле пашажым вес семын аклышым.
Элекэҥер ден Кӱчыкэҥер – меҥге кокла веле
«Марий ушемын» еҥже-влак В.М.Ивановлан Элекэҥер ялеш шарнымаш кӱм шогалтыме йодышым 2016 ийыштак тарватеныт. Но Морко район муниципал образованийын пашаеҥже-влак тиде сомылым умылыде вашлийыныт. Кеч «Марий ушемын» вуйлатышыже да тудын йолташыже-влак Элекэҥерыште да Кӱчыкэҥерыштат кӱм шогалташ тунамак верым ончен ямдыленыт. Вара тиде пашашке ты ялешак шочшо, краевед Валерий Подбойкин ушнен. Пытартыш жапыште тиде сомылым ончык шӱкалаш районышто «Марий ушемын» еҥже, Шоръял марий, подполковник Юрий Васильевич Никитинлан ӱшанен пуымо. Тудак кок вережет кӱм 2018 ийыште кондыктен пыштен. Ял калык дене каҥашен лектын, Элекэҥерыште Айдуш Акнашевич Чижов сурт олмо тураш вераҥдаш палемдыме.
Элекэҥер ял воктенак Кӱчыкэҥер села. Тыштыже лӱмлӧ еҥ-влак шукын улыт. Кундемнан 100 ийже вашеш «Марий ушем» нунын кокла гыч Михаил Николаевич Янтемирлан (Сазоновлан) шарнымаш кӱм шогалташ палемден. 2017 ий годсек «Марий ушем» деч районыш да ял шотан илемыш шагал огыл серышым возымо гынат, кӱм шогалтен шуктымо огыл. А кӱм конден пыштыме Кӱчыкэҥер ялыш. Ӱшанем, икте-весе дене эше ик гана каҥашен налын, ик ойыш шуын, чылажымат илышыш пурташ лиеш.
Таче шочмо ялыштыжат Михаил Янтемир нерген шагал палат. Мыйын шонымаште, тудын суапле сомылжым кӱлеш семын аклыман да кугунак кугешныман. А палыде нигузеат кугешнаш ок лий. Тудын илыш корныжым да суапле сомылжым ик статьяште каласкален от пытаре. Сандене тудын илыш корныж гыч тачеш икмыняр татым гына ушештараш шонем. (А тыге ончалаш гын, Михаил Янтемирын ыштен кодымо пашажым таче кече марте посна книга дене икмыняр томым луктын шукташ лиеш ыле. Исторический памятник семын. Теве пошкудо чуваш ден суас-влак тыгайым пеш шуко савыктеныт. Ушан, чолга Морко марий-влак, мыйым колыда мо?..)
Михаил Янтемир 1887 ийыште шочын. Ялысе чимарий лӱмжӧ Актанай улмаш. Тынеш пуртымо годым лӱмжӧ вашталтын, тынеш пуртышо священник шке Сазонов фамилийжым возен. Актанай олмеш Микале лӱман рвезе духовный семинарийым тунем пытарен. Тыште ме тудын илышыж гыч икмыняр татым гына палемдена. Икымше – 1917 ийыште I Пӱтынь Российысе марий калык Погынын делегатше да 1918–1922 ийлаште тудо Азъял школын туныктышыжо. Весе – 1922 ийыште Марий облисполком вуйлатыше И.П.Петровын секретарьже, марий краевед-влакын «ачашт», 1926–1936 ий коклаште тудын ик чолга организаторжо да учёный секретарьже, тыгодымак МарНИИ-н пашаеҥже. 1936 ийыште Владимир Мухин почешак ик эн ончыч, октябрь тылзыште, националист семын титаклен репрессироватлыме да 1938 ийыште Озаҥыште лӱен пуштмо. Янтемир Марий областьысе пӱртӱс поянлык, ископаемый да моло нергенат ятыр шанче статьям савыктен, 12 книгам луктын. Арам огыл науко паша шотышто Марий Эл Республикын Кугыжаныш премийжым тудын лӱмжӧ дене лӱмленыт. Тиддеч посна Янтемирын шотлен пытарыдыме суап сомылжо мыланна кодын.
Тукымыштак нунын тыгай тале лийын. Микалын шольыжо Николай Николаевич Беклемишев (1891 шочын) Озаҥысе учительский семинарийым тунем лектын. 1914 ий гыч 1918 ий марте кугыжан армийыште служитлен, I Тӱнямбал сарыште унтер-офицер лийын. Нуно Яндемыр тукым гыч лийыныт. Мыйын кочамат (шке жапыштыже тудо «Наку» колхозын вуйлатышыже лийын) Мартин Павыл Иван дене ик Наку тукым улыт.
Кӱчыкэҥерын тачысыже да ончыклыкшо.
Пытартыш жапыште мемнан Кӱчыкэҥер ял кӧргысӧ сай вашталтышым ончен куанет. Вӱд колонко-влакым веран-верышке шынден, калыклан вӱдым пуышт. Илыш изишлан да куштылеме. Тидлан пеш кугу тау. Кугу таужо Александр Альбертович Ивановланат миен шужак ыле. Тудын Морко район администрацийым вуйлатымыж годым ышталте тиде суапле сомыл.
А чоным садак Кӱчыкэҥер марий Янтемирым шарныме кӱ да Элекэҥер марий Микал Васлим (Ивановым) шарныме кӱ туржыт, лыпланаш огыт пу. Нуным тиде кок ялыш кок ий ончыч конден пыштыме гынат, тачат тугак кият. Эше Кокласолаште (Коркатовышто) да Чодыраялыште тыгакак, маныт. Туштат шарнымаш кӱ-влак эшеат мландыште почаҥыт.
Ындыже кӱм шогалташ кӱын шушаш улына манын шонем. Тиде сомылыш Миклай Казаков лӱмеш тоштерын директоржо, Октябрьский муниципал образованийын главаже Галина Климентьевна Сошина, моло вуйлатыше да тыглай ялмарий-влакат кумылын ушнат манын ӱшанем. Вет Марий кундемнан 100 ияш лӱмгечыже – тиде тыглай огыл, а кугезына-влак ончылно мут кучымо кугу пайрем. Тыште икте-весым умылымаш да изишак паша вий гына кӱлеш лиеш. Тӱҥжӧ – ме чылан шкенан улына. А эшеат кӱлешанракше – ме кугезына, ончычсо, мыланна корным такыртыше тале-патыр землякна-влак дене кугешнышаш улына.
Но кугешнымашын негызше – тиде «кугешнем-кугешнем» манме яра мут огыл, а кучен ыштыме сомыл! Тиде практический манме сомылжым ышташ шукат огеш кӱл. Лийже лачак икмыняр мешак цемент, ик машин кӱ, ик багажник оҥа ден ик кӱсен пуда. Ошмажым ме корно шӧр гычат удырен оптен толына! Уке гын, верыштак кӱнчен луктына: мландына тугакшат ошмалан поян. Нӧлтал пышташ манипуляторымат муына. Марий коклаште мастар кидан еҥ-влакат пытен огытыл.
Мо кодеш? Лачак паша кумыл, икте-весылан ӱшанымаш да кугезынам пагалымаш койыш гына!
Тиде шижмаш пытартыш жапысе йӱштӧ чоннам левыктенак кертше ыле. Ме таче шкаланна шке гына кӱлеш улына. Ме тиде тӱняште уна гына улына. Но илыме годым Оза лияш Юмат, нимоат ок чаре.
Марий Талешке-влаклан чап! Марий илышна у талешке-влакым вуча. Нуно кӱлыт мыланна илышнам ончыкла шуяш, ача-кочанан ыштен кодымыштым аралаш да вияҥдаш. А тидлан эртен толмо корнынам кӱлеш семын аклыман да жаплыман.
Тидлан кӱын шуынна манын ӱшанем.
М. Мартин-Павайн. «Марий ушемын» еҥже. 5 апрель 2020 ий.
Фотом «Ару Элнет» тоштер комплексын фондшо гыч налме.